اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی در کودکان است که ممکن است تا سنین بزرگسالی ادامه پیدا کند. تشخیص این بیماری اغلب می‌تواند چالش‌برانگیز باشد؛ زیرا نشانه‌های آن می‌توانند شبیه به رفتارهای طبیعی کودکان باشند. اگرچه بیش‌فعالی معمولاً در کودکان و نوجوانان تشخیص داده می‌شود، اما در بزرگسالان نیز قابل‌تشخیص است. در ادامه به توضیح روش‌های تشخیص این اختلال می‌پردازیم.
تست‌های تشخیص بیش‌فعالی در کودکان
تشخیص اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی باید در کودکان بالای 4 سال که دارای علائم بی‌توجهی، بیش‌فعالی، یا تکانشگری هستند، انجام شود.
متخصصان پیش از تشخیص بیش‌فعالی به نکات زیر توجه می‌کنند:
- سن کودک: علائم قبل از 12 سالگی ظاهر شده باشند.
- تعداد علائم: تشخیص بستگی به این دارد که کودک چند علامت بی‌توجهی و بیش‌فعالی/تکانشی دارد.
- مدت‌زمان بروز علائم: علائم حداقل به مدت 6 ماه وجود داشته‌اند و می‌توانند در بیش از یک محیط مانند خانه و مدرسه مشاهده شوند.
- شدت علائم: علائم در بیشتر مواقع وجود دارند و به‌طور قابل‌توجهی بر زندگی کودک تأثیر می‌گذارند.
تشخیص اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی آسان نیست؛ زیرا می‌تواند با بیماری‌های دیگر همپوشانی داشته باشد. اما تشخیص صحیح به این معنی است که کودک شما می‌تواند درمان‌ها و حمایت‌های مناسب را دریافت کند. تشخیص بیش‌فعالی به کمک ارزیابی‌های پزشکی، رشدی، آموزشی و روانی اجتماعی انجام می‌شود.
ارزیابی پزشکی
پزشک در طول ارزیابی پزشکی، به بررسی سابقه پزشکی کودک بیش‌فعال، سابقه بیماری‌های قبلی او، مشکلات روحی و روانی، رژیم غذایی، میزان خواب، عادات مختلف و عملکرد او در مدرسه و خانه می‌پردازد. در ادامه موارد بررسی شده توضیح داده شده‌اند:
- سابقه پزشکی: جنبه‌های مهم تاریخچه پزشکی شامل قرار گرفتن در معرض سموم مختلف قبل از تولد (مانند تنباکو، مواد مخدر، الکل)، عوارض یا عفونت‌های دوران بارداری، عفونت سیستم عصبی مرکزی، ضربه به سر، اوتیت مدیا عودکننده (تجمع مایع در گوش میانی) و داروها می‌باشند.
- ژنتیک: بررسی سابقه خانوادگی مهم است؛ زیرا بیش‌فعالی بیماری‌ای ژنتیکی است.
- رژیم غذایی و خواب: بررسی رژیم غذایی (به‌عنوان مثال اشتها و مواد غذایی مصرفی) و الگوی خواب برای تشخیص بیماری اهمیت دارند.
- سابقه قلب و بیماری‌های قلبی: بررسی قلب کودک و سابقه بیماری‌های قلبی در خانواده به تشخیص بیماری کمک می‌کنند.
- تاریخچه روانی‌اجتماعی: تاریخچه روانی‌اجتماعی باید شامل سؤالاتی درمورد مواجهه با عوامل محیطی (مانند سرب، دود تنباکو)، استرس خانوادگی، روابط مشکل‌ساز و تجربیات نامطلوب دوران کودکی (ACEs) باشند که می‌توانند بر عملکرد کلی کودک تأثیر بگذارند.
- عملکرد کودک در منزل: مصاحبه با والدین برای بررسی عملکرد کودک در منزل انجام می‌شود. همچنین والدین نقاط قوت و ضعف خود را در طول فرزندپروری توضیح می‌دهند.
- عملکرد کودک در مدرسه: پزشک درخصوص عملکرد و رفتار کودک در مدرسه سؤال‌های زیر را می‌پرسد:
- عملکرد کودک در مدرسه چگونه است؟
- معلم مشکلی در یادگیری کودک مشاهده کرده است؟
- آیا کودک در مدرسه خوشحال است؟
- آیا کودک در مدرسه یا خانه در هنگام بازی با دوستانش مشکل رفتاری دارد؟
- آیا کودک در انجام تکالیف مدرسه مشکل دارد؟
معاینه فیزیکی
معمولاً نتایج معاینه فیزیکی کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی مشابه کودکان سالم است. اما معاینه فیزیکی برای رد کردن احتمال بیماری‌های دیگر انجام می‌شود. جنبه‌های مهم معاینه فیزیکی کودکان بیش‌فعال عبارت‌اند از:
- اندازه‌گیری قد، وزن، دور سر و علائم حیاتی
- ارزیابی ویژگی‌های اختلال بدشکلی بدن (خودزشت‌پنداری) و ناهنجاری‌های عصبی‌پوستی (به‌عنوان مثال، ویژگی‌های مشخصه سندرم جنین الکلی (آسیب به مغز و مشکلات رشدی جنین به‌خاطر مصرف الکل در طول بارداری) یا سندرم ایکس شکننده (ناهنجاری ژنتیکی وابسته به کروموزوم ایکس)
- معاینه عصبی کامل، شامل ارزیابی بینایی و شنوایی، ارزیابی هماهنگی، مشاهده تیک‌های کلامی یا حرکتی
- مشاهده رفتار کودک در محیط‌های اجتماعی
- مشاهده مهارت‌های ارتباطی کودک، به‌ویژه ارتباط غیرکلامی و عمل‌گرایانه (یعنی توانایی استفاده موفقیت‌آمیز از زبان)
آزمایش‌های تشخیصی
پزشک پس از بررسی سابقه پزشکی کودک بیش‌فعال و معاینه فیزیکی او، به انجام آزمایش‌های مختلف برای تشخیص دقیق‌تر اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی می‌پردازد. آزمایش‌های مورداستفاده برای تشخیص این اختلال عبارت‌اند از:
- شنوایی و بینایی
- آزمایش خون برای سطوح سرب
- آزمایش خون برای بیماری‌هایی مانند بیماری تیروئید
- آزمایش اندازه‌گیری فعالیت الکتریکی مغز
- سی‌تی اسکن یا ام‌آرآی برای بررسی ناهنجاری‌های مغزی
ارزیابی رشدی و رفتاری
ارزیابی رشدی و رفتاری چگونگی رشد کودک را بررسی می‌کند و براساس نقاط عطف رشد، مهارت‌ها و رفتارهای کودک بیش‌فعال می‌باشد. ارزیابی رشدی و رفتاری شامل موارد زیر می‌باشند:
- اطلاعات خاص درمورد شروع، سیر و تأثیر عملکردی علائم بیش‌فعالی
- رویدادهای عاطفی، پزشکی و رشدی که ممکن است توضیحی برای بروز علائم ارائه دهند
- نقاط عطف رشد، به‌ویژه نقاط عطف مربوط به رشد زبانی و گفتاری
- استرس‌های روانی اجتماعی، ازجمله ناامنی غذایی، بی‌خانمانی، بی‌توجهی، خشونت جامعه
- مشاهده تعاملات مراقب و کودک
ارزیابی رفتاری بر تعیین سن شروع علائم اصلی بیش‌فعالی، مدت‌زمان علائم و درجه اختلال عملکردی متمرکز است. این اطلاعات برای تشخیص بیش‌فعالی کودکان ضروری هستند.
ارزشیابی آموزشی
ارزشیابی آموزشی بر مستندسازی علائم اصلی کودک مبتلا به اختلال بیش‌فعالی در محیط آموزشی، متمرکز است. جنبه‌های مهم ارزشیابی آموزشی عبارت‌اند از:
- انجام تست هوش، آزمون پیشرفت تحصیلی، یا غربالگری ناتوانی‌های یادگیری در صورتی که کودک نمرات ضعیفی داشته یا با یادگیری مشکل داشته باشد
- بررسی رفتار کودک در کلاس درس، الگوهای یادگیری و اختلال عملکردی
- بررسی کارنامه و نمونه کارهای مدرسه
- بررسی ارزشیابی‌های مدرسه محور
بررسی اختلالات زیر نیز به تشخیص بیش‌فعالی کمک می‌کند:
- اختلالات یادگیری
- اختلال زبان
- اختلال هماهنگی رشدی
- اختلالات خواب
- تیک‌ها
- افسردگی و خودکشی
- اضطراب
- مصرف مواد
پزشک از ارزیابی‌های کمکی برای تشخیص راحت‌تر بیش‌فعالی استفاده می‌کند. این ارزیابی‌ها عبارت‌اند از:
- ارزیابی گفتار و زبان (اختلال زبان یا ارتباط)
- ارزیابی کاردرمانی (اختلال هماهنگی حرکتی)
- ارزیابی سلامت روان (اختلال خلقی، اضطراب، اختلال نافرمانی مقابله‌ای، اختلال سلوک، اختلال وسواس فکری-اجباری، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال سازگاری)
- آزمایش ژنتیک یا مشاوره ژنتیک (سندرم ایکس شکننده)
- پلی‌سومنوگرافی شبانه برای کودکانی که علائم یا عوامل خطرزای سندرم آپنه انسدادی خواب، سندرم پاهای بی‌قرار، یا اختلال ریتم شبانه‌روزی را بروز می‌دهند.
- مشاوره نورولوژی یا الکتروآنسفالوگرافی (EEG ، اختلال عصبی یا تشنجی)
- آزمایش روانشناختی یا عصب روانشناختی: تست روانشناختی (یعنی آزمون شناختی و تحصیلی) در ارزیابی معمول بیش‌فعالی ضروری نیست و کودکان مبتلا به بیش‌فعالی را از کودکان سالم متمایز نمی‌کند. بااین‌حال، برای ارزیابی بیش‌فعالی پیچیده توصیه می‌شود.
تست تشخیص شدت بیش‌فعالی
پزشکان ممکن است از مقیاس‌های رتبه‌بندی برای کمک به ارزیابی و ردیابی علائم بیش‌فعالی استفاده کنند. چند نمونه از این مقیاس‌ها عبارت‌اند از:
- مقیاس ارزیابی واندربیلت: این ابزار ارزیابی 55 سؤالی، علائم بیش‌فعالی را بررسی می‌کند. همچنین به دنبال بیماری‌های دیگری مانند اختلال سلوک، اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (یکی از اختلالات رفتاری در کودکان)، اضطراب و افسردگی است.
- نمایه توجه کودک (CAP): این مقیاس به‌طور کلی توسط معلمان کامل می‌شود و علائم رایج بیش‌فعالی را دنبال می‌کند.
- سیستم ارزیابی رفتار برای کودکان (BASC): این تست به دنبال مواردی مانند بیش‌فعالی، پرخاشگری و مشکلات رفتاری است. همچنین به دنبال اضطراب، افسردگی، توجه و مشکلات یادگیری و فقدان برخی از مهارت‌های ضروری است.
- چک‌لیست رفتار کودک/فرم گزارش معلم (CBCL): این مقیاس به بررسی شکایات فیزیکی، رفتار پرخاشگرانه و کناره‌گیری می‌پردازد.
- مقیاس رتبه‌بندی کانرز: این پرسشنامه درمورد مواردی مانند رفتار، کار یا تکالیف مدرسه و زندگی اجتماعی است. این پرسشنامه می‌تواند نشان دهد چگونه این علائم بر چیزهایی مانند نمرات، شغل، زندگی و روابط تأثیر می‌گذارند.
- آزمون پیوسته دیداری‌شنیداری: آزمون پیوسته دیداری‌شنیداری (IVA2)، آزمون بررسی توجه و تمرکز است که به بررسی توجه در هر دو حیطه توجه دیداری و توجه شنیداری می‌پردازد. همچنین آزمونی تخصصی جهت بررسی توجه و تمرکز و تشخیص دقیق اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودکان و بزرگسالان می‌باشد.
- تست امواج مغزی: نوار مغز یا الکتروانسفالوگرام (EEG) آزمایشی است که ناهنجاری‌ها و مشکلات موجود در امواج مغزی یا فعالیت الکتریکی مغز بیماران را تشخیص می‌دهد. نسبت امواج مغزی خاص در کودکان و نوجوانان مبتلا به بیش‌فعالی بیشتر است. این اسکن برای استفاده در کودکان 6 تا 17 ساله تأیید شده اما قرار است به‌عنوان بخشی از یک معاینه کامل پزشکی و روانشناسی استفاده شود.
مطالعه بیشتر: علت بیش‌فعالی
خدمات گروه توانبخشی راه کمال برای کودکان بیش‌فعال
گروه توانبخشی راه کمال از روش‌های مختلفی برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی استفاده می‌کند. این روش‌ها شامل ارزیابی سوابق پزشکی، معاینه فیزیکی، ارزیابی سوابق تحصیلی، رفتارهای کودک، چک‌لیست رفتار کودک، تست امواج مغزی و ... می‌باشند. متخصصان این مرکز پس از معاینه کودک شما با روش‌های دقیق، به تشخیص بیماری او می‌پردازند و روش‌های درمانی مناسب شرایط کودک را پیشنهاد می‌کنند. بنابراین در صورتی که فرزند شما بیش‌فعال است، به ما مراجعه کنید و از خدمات تشخیص و درمانی ما استفاده کنید.
منابع
مطالب مشابه
علائم فلج مغزی در نوزادان بر هماهنگی و توانایی آنها برای حرکت مستقل تأثیر می‌گذارد و همیشه بلافاصله قابل تشخیص نیست. این امر به‌ویژه زمانی صادق است که علائم فلج مغزی خفیف باشند.
اختلال پردازش حسی (SPD) کودکان بیش فعال درصورت درک بیش‌ازحد حواس مختلف ازجمله لامسه یا شنوایی ایجاد شده که منجر به دشوار شدن عملکرد برای بیمار، احساس اضطراب یا حتی وحشت می‌شود.
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی بیشتر درمعرض خطر مشکلاتی هستند که بر عملکرد آنها در تحصیل و مدرسه تأثیر منفی می‌گذارند.آنها در ریاضی و مهارت خواندن توانایی کمتری دارند و اختلال می تواند بر میانگین نمرات دانش‌آموزان تأثیر بگذارد.
رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان بیش‌فعال مکرر و شدید هستند. درک و مدیریت این خشم و پرخاشگری کلید کمک به کودکان مبتلا به بیش‌فعالی است. ترکیبی از دارودرمانی، رفتاردرمانی و سایر درمان‌ها به کودکان بیش‌فعال کمک می‌کنند.
پر حرفی و صحبت کردن بیش‌ازحد یکی از علائم رایج برای کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی است که اغلب در مهار و کنترل پاسخ‌های خود مشکل دارند.
بسیاری از فعالیت‌ها و ورزش‌ها به تخلیه انرژی کودکان بیش‌فعال کمک می‌کنند و باعث بهبود علائم آنها می‌شوند. از بین آنها می توان به شنا، ورزش های رزمی، مدیتیشن، تنیس و .... اشاره کرد. این ورزش ها جنب و جوش زیادی دارند و باعث تحرک مداوم و سوزاندن انرژی کودکان بیش فعال می شوند.
موسیقی‌درمانی می‌تواند درمانی بسیار مؤثر برای درمان علائم اصلی بیش‌فعالی و سایر اختلالاتی مانند اضطراب و مشکلات خواب باشد که اغلب با هم اتفاق میفتند. موسیقی‌درمانی از ریتم و موسیقی برای بهبود مهارت‌های اجتماعی، تنظیم احساسات و اختلالات اجرایی استفاده می‌کند و اغلب در ترکیب با سایر درمان‌ها مانند دارودرمانی یا رفتاردرمانی استفاده می‌شود.
اگر والدینی هستید که با لجبازی کودکان بیش‌فعال سر و کار دارید، احتمالاً این رفتار آنها را بسیار طاقت‌فرسا می‌دانید؛ زیرا احساس می‌کنید دائماً با مسائل مربوط به مدیریت خشم فرزند خود درگیر هستید. لجبازی کودکان مقاومت آشکار آنها در برابر قوانین و دستورالعمل‌ها است.
ارتوپدی فنی کودکان از فناوری‌های مختلف برای بهبود کیفیت زندگی و حفظ استقلال کودک بهره می‌گیرند.ارتزها بریس‌هایی هستند که پس از آسیب، ضعف یا عملکرد نادرست به کودک کمک می کنند.
مشاوره کودکان بیش‌فعال ازطریق رفتاردرمانی، کاردرمانی، گفتاردرمانی و ... به بهبود رفتارهای تکانشی کودکان کمک می‌کند. بیش‌فعالی اختلالی است که به سه نوع بی‌توجهی، بیش‌فعالی/ تکانشی و نوع ترکیبی دسته‌بندی می‌شود.