اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) که به اختصار به آن بیش‌فعالی گفته می‌شود، یک اختلال عصبی-رشدی است که بر نحوه تفکر، پردازش احساسات و واکنش کودک نسبت به محیط اطراف تأثیر می‌گذارد.
شیوه‌های درمانی متفاوتی برای کاهش علائم کودکان مبتلا به این اختلال و کمک به بهبود زندگی آن‌ها وجود دارند که در ادامه هر یک از آن‌ها را به‌طور مفصل شرح خواهیم داد. بنابراین، برای آشنایی کامل با گزینه‌های موجود برای درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی کودکان با ما همراه باشید.
اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودکان چیست؟
بیش‌فعالی در کودکان، تفاوت در رشد مغز است که می‌تواند بر توانایی تمرکز و خودکنترلی آن‌ها تأثیر بگذارد.
این اختلال یکی از شایع‌ترین اختلالات مغزی در کودکان است که اغلب در دوران کودکی تشخیص داده می‌شود اما می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد.
کودکان مبتلا به بیش‌فعالی چه علائم و نشانه‌هایی دارند؟
علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی از کودکی به کودک دیگر متفاوت است، اما اکثر آن‌ها ترکیبی از نشانه‌های اصلی ذیل را نشان می‌دهند:
- بی‌توجهی: کودک ممکن است در توجه کردن مشکل داشته باشد یا به‌راحتی حواسش پرت شود.
- تکانشگری: کودک بدون فکر کردن رفتار می‌کند، مثلاً حرف دیگران را قطع می‌کند.
- بیش‌فعالی: کودک دائماً در حال حرکت است، بیش‌فعال است یا بیشازحد صحبت می‌کند.
این احتمال وجود دارد که قبل از بی‌توجهی یا تکانشگری، متوجه وول خوردن، بی‌قراری و سایر نشانه‌های بیش‌فعالی در کودک خود شوید.
سایر علائم بیش‌فعالی در کودکان ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- مشکل در اتمام کارها
- گم کردن مکرر وسائل
- انرژی زیاد
- دویدن یا بالا رفتن از چیزی در زمان‌های نامناسب
- فراموشی
- مشکل در منتظر ماندن برای نوبت خود
انواع اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودکان
علائم کودک شما تا حد زیادی تعیین می‌کنند که به کدام یک از سه نوع اصلی اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی مبتلا است:
- نوع غالباً بی‌توجه: کودکان مبتلا به این نوع اختلال ، در تمرکز، توجه، انجام کارها و پیروی از دستورالعملها با مشکل شدید مواجه هستند.
- نوع غالباً بیش‌فعال-تکانشی: کودکان مبتلا به نوع دوم اختلال ADHD دارای رفتارهای بیش‌فعال-تکانشی مانند بی‌قراری، قطع حرف دیگران و مشکل در انتظار کشیدن برای نوبت خود هستند.
- نوع ترکیبی (بیش‌فعال-تکانشی و بی‌توجه): در نوع سوم ADHD، ترکیبی از رفتارهای نوع اول و دوم در کودکان مشاهده می‌شود. کودکان مبتلا به نوع ترکیبی ، معمولاً علائمی مانند مشکل در توجه و تمرکز، تمایل به تکانشگری و سطوح انرژی و فعالیت بالاتر از حد متوسط را از خود نشان می‌دهند. نوع سوم ADHD، شایع‌ترین نوع آن است.
علت ابتلای کودکان به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی چیست؟
پزشکان دقیقاً نمی‌دانند چه چیزی باعث بیش‌فعالی می‌شود، اما علت آن ریشه در خانواده کودکان دارد. از هر 4 کودک مبتلا به ADHD، یکی از والدین آن‌ها مبتلا به این اختلال است. علاوه بر ژنتیک، دانشمندان در حال بررسی سایر علل احتمالی بیش‌فعالی در کودکان هستند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- آسیب مغزی
- قرار گرفتن در معرض خطرات محیطی (مانند سرب) در دوران بارداری یا در سنین پایین
- مصرف الکل و تنباکو در دوران بارداری
- زایمان زودرس
- وزن کم هنگام تولد
عوارض ADHD در کودکان
اگر بیش‌فعالی درمان نشود، می‌تواند منجر به عوارض همیشگی ذیل در کودکان شود:
- اختلال مصرف مواد
- مشکل در یافتن و حفظ شغل
- اختلالات غذایی
- سایر مسائل سلامت روان مانند افسردگی یا اضطراب
- روابط ناپایدار
- عملکرد تحصیلی ضعیف
- رفتارهای مخاطره‌آمیز که می‌توانند منجر به تصادف یا مشکلات قانونی شوند
- مشکلات خواب
چه بیماری‌هایی شبیه به بیش‌فعالی در کودکان هستند؟
تعدادی از بیماری‌ها ممکن است علائم و نشانه‌هایی مشابه با علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی ایجاد کنند. این مشکلات و بیماری‌ها عبارت‌اند از:
- مشکلات یادگیری یا زبانی
- اختلالات خلقی مانند افسردگی یا اضطراب
- اختلالات تشنجی
- مشکلات بینایی یا شنوایی
- اختلال طیف اوتیسم
- بیماری‌هایی که بر تفکر یا رفتار تأثیر می‌گذارند
- اختلالات خواب
- آسیب مغزی
بیش‌فعالی در کودکان چگونه تشخیص داده می‌شود؟
اگر کودک تمام شرایط ذیل را داشته باشد، ممکن است بیش‌فعالی در او تشخیص داده شود:
- حداقل دارای شش نشانه بیش‌فعالی مانند بی‌قراری زیاد یا آسان پرت شدن حواس باشد.
- علائم به مدت 6 ماه یا بیشتر طول بکشند.
- این علائم در بیش از یک موقعیت، مانند خانه، مدرسه و اجتماع، مشکلاتی را برای کودک ایجاد کنند.
- علائم او قبل از 12 سالگی شروع شوند.
به‌طور کلی، ADHD در کودک تشخیص داده نمی‌شود، مگر اینکه علائم اصلی آن در اوایل زندگی او یعنی قبل از 12 سالگی شروع شوند و مشکلات دائمی و قابل‌توجهی را در خانه و مدرسه برای او ایجاد کنند. همچنین آزمایش خاصی برای تشخیص بیش‌فعالی در کودکان وجود ندارد، اما شناسایی آن احتمالاً شامل موارد زیر است:
- معاینه پزشکی برای کمک به رد سایر علل احتمالی علائم
- جمع‌آوری اطلاعات مانند هرگونه مشکلات پزشکی فعلی، سابقه پزشکی شخصی و خانوادگی، و سوابق مدرسه
- مصاحبه یا پرسشنامه برای اعضای خانواده، معلمان یا سایر افرادی که کودک را به‌خوبی می‌شناسند، مانند مراقبان، پرستاران و مربیان
- استفاده از مقیاس‌های رتبه‌بندی بیش‌فعالی برای کمک به جمع‌آوری و ارزیابی اطلاعات درمورد کودک
درمان اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودکان در کلینیک راه کمال
مطالعات نشان می‌دهند که درمان طولانی‌مدت با ترکیبی از رفتاردرمانی و دارودرمانی از مصرف دارو به‌تنهایی مؤثرتر است.
برای کودکان زیر 6 سال، رفتاردرمانی توصیه می‌شود. با افزایش سن، پزشک ممکن است دارودرمانی را نیز تجویز کند. به‌علاوه، برخی از درمان‌های خانگی می‌توانند در بهبود علائم کودکان مبتلا به بیش‌فعالی مؤثر عمل کنند. در ادامه به بررسی هر یک از این روش‌ها می‌پردازیم:
رفتاردرمانی
درمانگران کلینیک راه کمال می‌توانند تکنیک‌هایی را به کودکان مبتلا به بیش‌فعالی آموزش دهند تا در مدیریت بهتر رفتارها به آن‌ها کمک کنند. آن‌ها همچنین می‌توانند مهارت‌هایی را به والدین آموزش دهند تا بتوانند رفتار کودک‌شان را مدیریت کنند. این مهارت‌ها عبارت‌اند از:
- ایجاد ساختار بیشتر و انتظارات روشن
- روتین‌های تشویقی
- پاداش دادن به رفتارهای خوب و تشویق نکردن رفتارهای منفی
آموزش مهارت‌های اجتماعی شکل دیگری از رفتاردرمانی است که ممکن است برای کودک شما مفید باشد. در این روش، به کودکان رفتارهایی را آموزش می‌دهند که به آن‌ها در توسعه و حفظ روابط اجتماعی کمک می‌کنند.
دارودرمانی
دسته‌ای از داروها به نام محرک‌های روانی، درمانی مؤثر برای بسیاری از کودکان مبتلا به بیش‌فعالی است. این داروها به کودکان کمک می‌کنند تا افکار خود را متمرکز کنند و حواس‌پرتی را نادیده بگیرند. تعدادی از داروهای غیرمحرک نیز به روش‌های مشابه برای درمان ADHD عمل می‌کنند. برخی از داروهای محرک عبارت‌اند از:
- آمفتامین‌ها
- متیل‌فنیدات
بسیاری از داروهای بیش‌فعالی به شکل‌های کوتاه‌اثر (با رهش سریع)، طولانی‌اثر، و متوسط‌اثر (بین کوتاه و طولانی) موجود هستند. ممکن است مدتی طول بکشد تا پزشک بهترین دارو، دوز و برنامه را برای کودک مبتلا به این بیماری پیدا کند. همچنین داروهای بیش‌فعالی برای همه کودکان مبتلا به ADHD مؤثر نیستند و گاهی‌اوقات دارای عوارض جانبی خفیف مانند سردرد یا کاهش اشتها هستند.
درمان‌های خانگی و مرتبط با سبک زندگی
ازآنجایی‌که بیش‌فعالی پیچیده بوده و هر کودک مبتلا به آن منحصربه‌فرد است، ارائه توصیه‌هایی که برای همه کودکان مؤثر باشند، کار آسانی نیست. اما برخی از پیشنهاد‌های زیر ممکن است به ایجاد محیطی کمک کنند که کودک شما بتواند در آن موفق شود:
- به کودک‌تان محبت زیادی نشان دهید. کودک باید بشنود که دیگران او را دوست دارند. تمرکز بر جنبه‌های منفی رفتار او می‌تواند به رابطه شما آسیب برساند و بر اعتمادبهنفس و عزت‌نفس او تأثیر بگذارد. اگر کودک‌تان در پذیرش محبت‌های کلامی مشکل دارد، لبخند زدن، حلقه کردن دست دور شانه یا در آغوش گرفتن او می‌تواند نشان‌دهنده توجه شما باشد. به دنبال رفتارهایی در کودک خود باشید تا ازطریق آن‌ها به‌طور مرتب از او تعریف کنید.
- راه‌هایی برای بهبود عزت‌نفس کودک خود پیدا کنید. کودکان مبتلا به بیش‌فعالی اغلب در پروژه‌های هنری، درس‌های موسیقی یا رقص یا کلاس‌های هنرهای رزمی خوب عمل می‌کنند. فعالیت‌های کودک خود را بر اساس علایق و توانایی‌های او انتخاب کنید. همه کودکان استعدادها و علایق خاصی دارند که می‌توان آن‌ها را پرورش داد. موفقیت‌های مکرر کوچک به ایجاد عزت‌نفس در آن‌ها کمک می‌کنند.
- هنگام ارائه دستورالعملها به کودک‌تان از کلمات ساده استفاده کنید. آهسته و آرام صحبت کنید و بسیار دقیق و واضح باشید. به او فقط یک دستور‌العمل بدهید و قبل و حین آن، با او تماس چشمی برقرار کنید.
- موقعیت‌های دشوار را شناسایی کنید. سعی کنید از موقعیت‌هایی که برای کودک‌تان دشوار هستند، مانند شرکت در سخنرانی‌های طولانی یا خرید در فروشگاه‌هایی که کالاهای زیادی دارند، اجتناب کنید.
- از تایم‌اوت‌ها یا پاداش‌های مناسب برای ایجاد نظم و انضباط استفاده کنید. با نظم و انضباط محکم و محبت‌آمیز شروع کنید که به رفتار خوب پاداش می‌دهد و رفتار منفی را منع می‌کند. تایم‌اوت‌ها باید نسبتاً کوتاه باشند، اما به‌اندازه‌ای طولانی باشند که کودک شما بتواند کنترل خود را دوباره به دست آورد. هدف از این کار، جلوگیری از رفتارهای خارج از کنترل است. همچنین می‌توان از کودکان انتظار داشت که نتایج انتخاب‌های خود را بپذیرند و با آن‌ها روبرو شوند.
- روی سازماندهی کارهای کودک خود متمرکز شوید. به کودک خود کمک کنید تا یادداشتی از تکالیف و فعالیت‌های روزانه را سازماندهی و نگهداری کند و مکانی آرام را برای مطالعه او ایجاد کنید. اشیاء را در اتاق کودک گروه‌بندی کرده و به او کمک کنید تا محیط اطراف خود را منظم و به دور از شلوغی نگه دارد. همچنین او را تشویق کنید که هر روز کیف مدرسه، لباس و اسباب‌بازی‌ها را در یک مکان قرار دهد تا احتمال گم شدن آن‌ها کمتر شود.
- سعی کنید یک برنامه منظم برای وعده‌های غذایی، چرت زدن و زمان خواب داشته باشید. کودکان مبتلا به بیش‌فعالی با پذیرش و سازگاری با تغییرات مشکل دارند. از یک تقویم بزرگ برای علامت‌گذاری فعالیت‌های ویژه آتی و کارهای روزمره استفاده کنید. از تغییر ناگهانی یک فعالیت به فعالیت دیگر اجتناب کنید یا حداقل او را از آن آگاه کنید.
- تعامل اجتماعی را تشویق کنید. با الگوبرداری، شناخت و پاداش دادن به تعاملات مثبت با همسالان، به کودک‌تان کمک کنید تا مهارت‌های اجتماعی را بیاموزد.
- سبک زندگی سالمی داشته باشید. از خواب و استراحت کافی کودک‌تان مطمئن شوید. سعی کنید او را از خستگی بیشازحد دور نگه دارید؛ زیرا خستگی اغلب علائم بیش‌فعالی را تشدید می‌کند. مهم است که کودک شما یک رژیم غذایی متعادل برای رشد سالم داشته باشد. ورزش منظم و فعالیت بدنی زیاد علاوه بر فواید سلامتی، ممکن است در صورت اضافه شدن به درمان، تأثیر مثبتی بر رفتار داشته باشند.
- برنامه‌های مدرسه کودک خود را پیگیری کنید. مدارس موظف‌اند برنامه‌ای داشته باشند تا کودکانی که معلولیت خاصی دارند که در یادگیری آن‌ها اختلال ایجاد می‌کند، حمایت موردنیاز خود را دریافت کنند. این حمایت می‌تواند شامل ارزشیابی، تعدیل برنامه درسی، تغییر کلاس درس، تکنیک‌های آموزشی اصلاح‌شده، آموزش مهارت‌های مطالعه، استفاده از رایانه و افزایش همکاری بین والدین و معلمان باشد.
- با معلمان کودک‌تان صحبت کنید. با معلمان کودک خود ارتباط نزدیک داشته باشید و از تلاش‌های آن‌ها برای کمک به او در کلاس حمایت کنید. مطمئن شوید که معلمان به‌دقت بر کار فرزند شما نظارت دارند، بازخورد مثبت ارائه می‌دهند و انعطاف‌پذیر و صبور هستند. از آن‌ها بخواهید که درمورد دستورالعملها و انتظارات خود بسیار شفاف باشند.
- عوامل حواس‌پرتی را مدیریت کنید. وقتی کودک‌تان در حال انجام تکالیف است، تلویزیون را خاموش کنید، سروصدا را محدود کنید و یک فضای کاری تمیز فراهم کنید. برخی از کودکان مبتلا به ADHD اگر در حال حرکت یا گوش دادن به موسیقی پس‌زمینه باشند، به‌خوبی یاد می‌گیرند. مراقب کودک خود باشید و ببینید چه شرایطی برای او بهتر هستند.
- انتخاب‌ها را محدود کنید. برای اینکه کودک‌تان بیشازحد تحریک یا سردرگم نشود، فقط چند گزینه را انتخاب کنید. به‌عنوان مثال، از او بخواهید بین این لباس یا آن لباس، این غذا یا آن غذا، یا این اسباب‌بازی یا آن اسباب‌بازی فقط یکی را انتخاب کند.
- به کودک خود کمک کنید تا برنامه‌ریزی کند. کارهای پیچیده را به مراحل ساده‌تر و کوتاه‌تر تقسیم کنید. برای کارهای طولانی، شروع زودهنگام و استراحت می‌توانند به کاهش استرس کمک کنند.
- فرصت‌های مثبت ایجاد کنید. برخی موقعیت‌های خاص برای کودکان مبتلا به بیش‌فعالی استرس‌زا هستند. پی بردن به کارهایی (تحصیلی، ورزشی، هنری، موسیقی یا بازی) که کودک شما به‌خوبی انجام می‌دهد و تشویق او به انجام آن‌ها می‌توانند به ایجاد تجربیات مثبت کمک کنند.
اقدامات درمانی جایگزین برای کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی
تحقیقات کمی وجود دارند که نشان می‌دهند درمان‌های جایگزین می‌توانند علائم بیش‌فعالی کودکان را کاهش دهند. قبل از در نظر گرفتن هرگونه درمان جایگزین، با پزشک خود صحبت کنید تا از ایمن بودن آن مطمئن شوید. برخی از درمان‌های جایگزین که هنوز ازنظر علمی ثابت نشده‌اند اما از آن‌ها استفاده شده است، عبارت‌اند از:
- یوگا یا مدیتیشن: انجام منظم یوگا یا مدیتیشن و تکنیک‌های تمدد اعصاب ممکن است به کودکان مبتلا به ADHD کمک کنند تا آرام شوند و نظم و انضباط را بیاموزند. این امر در مدیریت علائم بیش‌فعالی مفید است.
- رژیم‌های غذایی خاص: اکثر رژیم‌های غذایی‌ای که برای ADHD توصیه می‌شوند، شامل حذف غذاهایی هستند که بیش‌فعالی را افزایش می‌دهند، مانند شکر، و آلرژن‌های رایج نظیر گندم، شیر و تخم‌مرغ. برخی از رژیم‌های غذایی، اجتناب از رنگ‌های مصنوعی و افزودنی‌های غذایی را توصیه می‌کنند. مطالعات تاکنون ارتباط ثابتی بین رژیم غذایی و بهبود علائم بیش‌فعالی پیدا نکرده‌اند. اما طبق برخی شواهد، تغییرات رژیم غذایی می‌توانند در کودکانی که به غذاهایی خاص حساسیت دارند، تفاوت ایجاد کنند. استفاده از کافئین به‌عنوان یک محرک برای کودکان مبتلا به ADHD می‌تواند اثرات خطرناکی داشته باشد و توصیه نمی‌شود.
- ویتامین یا مکمل‌های مواد معدنی: درحالی‌که برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی موجود در غذاها برای سلامتی ضروری هستند، هیچ مدرکی مبنی بر اینکه ویتامین‌ها یا مواد معدنی مکمل می‌توانند علائم بیش‌فعالی را کاهش دهند وجود ندارد. «مگادوز» ویتامین‌ها (دوزهایی که بسیار بیشتر از مقدار مجاز رژیم غذایی هستند) می‌تواند مضر باشد.
- مکمل‌های گیاهی: هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد داروهای گیاهی به اختلال بیش‌فعالی کمک می‌کنند و برخی از آن‌ها ممکن است مضر باشند.
- اسیدهای چرب ضروری: اسیدهای چرب که شامل روغن‌های امگا 3 می‌شوند برای عملکرد صحیح مغز ضروری هستند. محققان هنوز در حال بررسی هستند که آیا این چربی‌ها می‌توانند علائم ADHD را بهبود بخشند یا خیر.
- آموزش نوروفیدبک: در جلسات آموزش نوروفیدبک، کودک در حین استفاده از دستگاهی که الگوهای امواج مغزی را نشان می‌دهد، بر روی وظایف خاصی تمرکز می‌کند. تحقیقات بیشتری برای تأثیر این روش موردنیازند.
درمان کودکان مبتلا به اختلال و بیش‌فعالی و ارائه مشاوره در کلینیک راه کمال
کودکان مبتلا به ADHD مشکلاتی در تمرکز و توجه دارند که ممکن است تا پایان زندگی آن‌ها ادامه داشته باشند. اما انتخاب درمان مناسب، سبک زندگی سالم و حمایت والدین می‌توانند به آن‌ها در مدیریت علائم کمک کنند. بنابراین درصورت مشاهده هر یک از علائم اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودک خود، به کلینیک ما مراجعه کنید تا متخصصان باتجربه ما در انتخاب گزینه درمانی مناسب به شما کمک کنند. همچنین می‌توانید با شماره راه کمال تماس بگیرید تا از مشاوره رایگان ما درخصوص درمان اختلال بیش‌فعالی در کودکان بهره‌مند شوید.
منابع: