یکی از مهم‌ترین فاکتورهای موردتوجه والدین، سلامت روانی کودک است. سلامت روانی کودک دقیقاً به اندازه سلامت فیزیکی او اهمیت دارد و چنانچه کودک ازلحاظ روانی به‌درستی ارزیابی نشود، در آینده با مشکلات فراوانی مواجه می‌شود. روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های مهم روانشناسی است که به‌طور تخصصی بر روی کودکان متمرکز شده است. در این مطلب به بررسی روانشناسی کودک می‌پردازیم.
روانشناسی کودک
روانشناسی کودک یکی از شاخه‌های متعدد روانشناسی است. این شاخه خاص بر ذهن و رفتار کودکان از دوران رشد قبل از تولد تا نوجوانی تمرکز دارد. روانشناسی کودک نه‌تنها به چگونگی رشد فیزیکی کودکان می‌پردازد، بلکه به‌دنبال درک بهتر رشد ذهنی، عاطفی و اجتماعی آنها نیز می‌باشد.
زمینه‌های روانشناسی کودک
احتمالاً شما هم مانند سایر افراد معتقد هستید که عوامل درونی مانند ژنتیک و خصوصیات شخصی بر نحوه رشد کودک تأثیر به‌سزایی دارند. با این وجود، رشد و پیشرفت کودک از عوامل دیگری نیز تأثیر می‌گیرند. عوامل محیطی ازجمله روابط اجتماعی و فرهنگی‌ای که در آن زندگی می‌کنیم نیز نقش مهمی در رشد کودک ایفا می‌کنند.
زمینه‌های اصلی تحلیل روانشناسی کودک شامل موارد زیر هستند:
زمینه فرهنگی
فرهنگی که کودک در آن زندگی می‌کند، مجموعه‌ای از ارزش‌ها، آداب‌ورسوم، عقاید مشترک و روش‌های زندگی است که بر رشد کودک تأثیر می‌گذارند. فرهنگ در نحوه ارتباط کودکان با والدین، نوع تحصیلات و نوع مراقبت از کودک نقش مهمی دارد.
زمینه اجتماعی
روابط کودکان با همسالان و بزرگسالان بر نحوه تفکر، یادگیری و رشد آنها تأثیر دارند. خانواده‌ها، مدارس و گروه‌های همسالان همه بخش مهمی از محیط اجتماعی کودک را تشکیل می‌دهند.
زمینه اجتماعی‌اقتصادی
طبقه اجتماعی نیز می‌تواند نقش مهمی در رشد کودک داشته باشد. وضعیت اجتماعی‌اقتصادی بر اساس عوامل مختلفی ازجمله میزان تحصیلات افراد، میزان درآمد، شغل و محل زندگی آنها متغیر است.
کودکانی که در خانواده‌هایی با وضعیت اجتماعی‌اقتصادی خوب بزرگ می‌شوند، فرصت‌های بیشتری به دست می‌آورند. درحالی‌که کودکانی که در خانواده‌هایی با وضعیت اجتماعی‌اقتصادی ضعیف‌تر زندگی می‌کنند، به مواردی مانند مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه باکیفیت و آموزش دسترسی کمتری دارند. چنین عواملی می‌توانند تأثیر زیادی بر روانشناسی کودک داشته باشند.
به یاد داشته باشید، هر سه این زمینه‌ها کاملاً با یکدیگر مرتبط هستند. ممکن است کودکی به‌دلیل شرایط اجتماعی‌اقتصادی ضعیف فرصت‌های کمتری در اختیار داشته باشد و این نابرابری با تقویت روابط اجتماعی و فرهنگی قوی برطرف شود.
روانشناس کدام مشکلات رفتاری کودکان را درمان می‌کند؟
برخی از شایع‌ترین مشکلات رفتاری رایج در کودکان که به کمک روانشناس درمان می‌شوند، در ادامه ذکر شده‌اند:
- لجبازی
- بهانه‌گیری
- بیش‌ازحد فعال بودن و نقص توجه
- تیک حرکتی
- ترس و فوبیا
- علاقه به آتش‌افروزی
- عادت به دزدی
- تکانشی بودن
- خجالتی بودن
- ترسو بودن
- آب‌زیرکاه بودن
- مکیدن انگشت
- جویدن ناخن
- دروغگویی
- پرخاشگری
اختلالات بالینی در کودکان
با این‌که اکثر اختلالات روانی تا دوران بلوغ و بزرگسالی نمود پیدا نمی‌کنند، اما می‌توان علائم خفیف تا متوسط برخی از اختلالات را در همان سنین کودکی مشاهده کرد. تشخیص این علائم و دسته‌بندی کردن اختلالات، بر عهده روانشناس کودک است.
در این قسمت، مهم‌ترین اختلالات رفتاری کودکان را معرفی می‌کنیم. برخی از این اختلالات شایع و کم‌‌اهمیت هستند و برخی دیگر می‌توانند خطرناک و تهدید‌کننده سلامت روان و جسم کودک باشند:
- اختلال بیش‌فعالی یا کمبود توجه (ADHD): اختلالی عصبی‌رشدی که با بی‌توجهی، بی‌احتیاطی، بیش‌فعالی و تکانشگری مشخص می‌شود.
- اختلال اضطراب فراگیر: نوعی اختلال اضطرابی است که به‌صورت نگرانی شدید و نامعقول درمورد اتفاقات و فعالیت‌های روزمره بروز پیدا می‌کند.
- اختلال اضطراب جدایی: این اختلال، نگرانی و ترس بیش‌ازحد درمورد جدا بودن از اعضای خانواده یا افرادی که کودک بیشتر به آنها دلبسته است، می‌باشد.
- اختلال اضطراب اجتماعی: این اختلال با ترس و اضطراب شدید در موقعیت‌های اجتماعی همراه است.
- اختلال وسواسی جبری (OCD): اختلالی است که شامل افکار سرزده ناخواسته و به‌دنبال آن احساس اضطراب، عدم اطمینان و حتی وحشت است.
- اختلال وحشت‌زدگی: هجوم ناگهانی ترس یا ناراحتی شدید است که به‌صورت غیرمنتظره عود می‌کند و ظرف چند دقیقه به اوج خود می‌رسد.
- فوبیا (نسبت به موارد مختلف): نوعی اختلال اضطراب و ترسی غیرمنطقی از شیء یا موقعیتی خاص است.
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): نوعی مشکل سلامت روان است که می‌تواند پس از تجربه یک حادثه آسیب‌زا ایجاد شود.
- لالی انتخابی: نوعی اختلال اضطرابی است که با ناتوانی در صحبت کردن و برقراری ارتباط در موقعیت‌های اجتماعی خاص مشخص می‌شود.
- اختلال دوقطبی: اختلالی روانی است که باعث می‌شود بیمار دوره‌های شیدایی و افسردگی را تجربه کند.
- اختلال سلوک: نوعی اختلال روانی در کودکی یا نوجوانی است. این اختلال وجود الگویی تکراری و مداوم از رفتاری است که در آن حقوق اساسی دیگران یا مقررات زیر پا گذاشته می‌شوند.
- افسردگی: اختلالی که باعث غم و اندوه مداوم می‌شود.
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD): نوعی اختلال رفتاری در کودکان است که با رفتارهایی مانند خشونت، نافرمانی، لجبازی و خشم مشخص می‌شود.
- اختلال غذا خوردن: اختلال خوردن باعث پرخوری یا بی‌اشتهایی می‌شود و آسیب‌های جدی‌ای به سلامتی فرد وارد می‌کند.
- اسکیزوفرنی: اختلالی جدی در مغز که نحوه تفکر، اعمال، بیان احساسات و همچنین درک واقعیت را دچار مشکل می‌کند.
- سوءمصرف مواد: به استفاده افراطی و اعتیادگونه از داروها یا مواد مخدر گفته می‌شود.
- سندرم تورت: اختلالی عصبی‌رشدی که در دوران کودکی یا نوجوانی آغاز شده و با چند تیک حرکتی و حداقل یک تیک صوتی (آوایی) مشخص می‌شود.
- اختلال دلبستگی واکنشی: اختلالی است که در آن نوزاد یا کودک نمی‌تواند با والدین یا مراقبان خود ارتباطی امن و سالم برقرار کند.
- اختلال سازگاری: نوعی بیماری ذهنی مرتبط با استرس است.
- اختلال طیف اوتیسم: نوعی اختلال رشدی است که شامل نقص در برقراری روابط اجتماعی، مشکل در ادراک و رفتارهای تکراری می‌باشد.
- اختلال بی‌نظمی خلقی اخلال‌گرانه (DMDD): اختلالی است که در کودکی و نوجوانی مشاهده شده و با عصبانیت شدید، تحریک‌پذیری و طغیان‌های مکرر خلقی مشخص می‌شود.
حتما بخوانید: تفاوت اختلال سلوک و بیش‌فعالی
در روانشناسی کودک به چه مسائلی پرداخته می‌شود؟
روانشناس کودکان سه مسئله و عامل مهم را که در سلامت روان کودک مؤثرند، به‌دقت بررسی می‌کند. این عوامل شامل موارد زیر هستند:
رشد فیزیکی
رشد فیزیکی کودک از بدو تولد او شروع می‌شود و کودک به‌مرور زمان یاد می‌گیرد چطور با اندام‌های خود تعامل داشته باشد و از آنها به‌درستی استفاده کند. در مراجعه اول، روانشناس به‌دقت ویژگی‌ها و علائم فیزیکی کودک را بررسی کرده و با توجه به سن او، موارد طبیعی و غیرطبیعی را مشخص می‌کند. تأخیر در رشد کودک یا قسمت‌های مختلف بدن او می‌تواند نشانه‌ای از درگیری ذهنی او باشد. در برخی مواقع، تأخیر در رشد یا رشد بیش‌ازحد می‌تواند بر روی سلامت روان کودک تأثیر مخربی داشته باشد.
رشد ذهنی
کودک حتی در بدو تولد نیز محیط خود را درک می‌کند و نسبت به آن واکنش نشان می‌دهد. رشد ذهنی کودک علاوه بر ژنتیک، می‌تواند از مشاهده محیط اطراف، تصمیمگیری، قدرت تجسم، منطق و استدلال در بازی و رفتار، یادگیری زبان و حل مشکلات تأثیر بگیرد و شکوفا شود. چنانچه رشد ذهنی کودک با اختلال و مشکل مواجه شده باشد، روانشناس کودک با بررسی علائم و سابقه کودک، دلایل آن را بررسی می‌کند و راهکارهای مناسب را ارائه می‌دهد.
رشد احساسی
همان‌طور که رشد فیزیکی کودک مهم و قابل‌توجه است، رشد احساسی او نیز اهمیت زیادی دارد. رشد احساسی کودک تا حد زیادی با رشد اجتماعی او در تعامل است. رشد احساسی و عاطفی کودک به چگونگی فهم احساسات و شیوه بیان آنها مرتبط است. کودک باید بتواند درد، خشم، ناراحتی، خوشحالی، قدردانی، لذت و تمامی احساسات ابتدایی خود را با حرکات و رفتارش نشان دهد. با بزرگ‌تر شدن، احساساتی نظیر اعتمادبه‌نفس، عزت نفس، امیدواری، غرور، گناه و ... به‌تدریج شکل می‌گیرند و در صورتی که منبع و مرجع درستی برای این احساسات وجود نداشته باشند، ممکن است کودک دچار سوء‌تفاهم و کج‌پنداری شود. اگر کودک رشد احساسی عادی و طبیعی را طی کند، می‌تواند در برقراری ارتباط با دیگران موفق‌تر پیش برود و مهارت‌های اجتماعی خود را توسعه دهد.
چه فاکتورهایی بر روانشناسی کودک تأثیر می‌گذارند؟
روانشناسی کودک شامل طیف وسیعی از موضوعات، از تأثیرات ژنتیکی بر رفتار گرفته تا فشارهای اجتماعی بر رشد، است. موارد زیر تنها برخی از موضوعات اصلی هستند که در روانشناسی کودک اهمیت زیادی دارند:
- توسعه شناختی
- تأثیرات محیطی
- نقش‌های جنسیتی
- ژنتیک
- زبان
- رشد شخصیت
- رشد قبل از تولد
- رشد اجتماعی
- رشد جنسی
روانشناسان کودک شرایط و شیوه‌های مراقبت از کودکان را بررسی و روش‌هایی را انتخاب می‌کنند که منجر به کسب بهترین نتایج شده یا باعث رشد ذهنی کودکان می‌شوند.
درمان‌های روانشناسی کودک
روانشناس از روش‌های مختلفی برای درمان مشکلات کودک استفاده می‌کند. برخی از روانشناسان بر روشی خاص تمرکز کرده و برخی دیگر از ترکیبی از رویکردها استفاده می‌کنند. در ادامه به بررسی برخی از رایج‌ترین روش‌های درمانی کودکان می‌پردازیم:
درمان شناختی-رفتاری (CBT)
درمان شناختی-رفتاری (CBT) بر این ایده استوار است که اگر نسبت به افکار و احساسات خود آگاه‌تر شویم، می‌توانیم یاد بگیریم چگونه واکنش خود را نسبت به آنها کنترل کنیم. در طول درمان، درمانگر تکنیک‌های تمرکز حواس را برای آگاهی بیشتر از الگوهای فکری به کودک آموزش داده و سپس تکنیک‌هایی را برای مدیریت افکار، احساسات و رفتار ارائه می‌دهد.
رفتاردرمانی دیالکتیک (DBT)
رفتاردرمانی دیالکتیک (DBT) اغلب برای نوجوانانی که افکار و رفتارهای خودکشی را تجربه می‌کنند، استفاده می‌شود. این روش درمانی به کودکان کمک می‌کند افکار، احساسات و اعمال را درک کنند و از آنها آگاه شوند.
بازی‌درمانی
کودکان قادر به بیان هیجانات و احساسات خود نیستند. سرکوب و عدم مهارت در بیان احساسات به‌ویژه به‌صورت منفی، بهداشت روانی کودک را دچار مشکل خواهد کرد. بازی، ابزاری است که کودک به کمک آن می‌تواند احساسات خود را بیان کند. بازی‌درمانی برای مقابله با استرس‌های هیجانی و آرام کردن کودکانی که دچار آشفتگی‌های ناشی از مشکلات خانوادگی هستند، استفاده می‌شود. بازی‌درمانی به کودکان اجازه می‌دهد مسائلی را که نمی‌توانند در محیط روزانه‌شان مطرح کنند، در قالب بازی ارائه دهند. روانشناس کودک در اتاق بازی، کودک را هدایت می‌کند تا هیجانات منفی خود را بروز دهد.
درمان تعامل والد-کودک (PCIT)
در درمان تعامل والد-کودک (PCIT)، والدین با کودکان خود بازی کرده و با آنها تعامل می‌کنند. در همین حال، درمانگر ازطریق دوربین به مشاهده رفتارهای والدین می‌پردازد. درمانگر پس از مدتی مشاهده، به والدین کمک می‌کند تا تعاملات مثبت بیشتری با فرزندان خود داشته باشند.
خانواده‌درمانی
خانواده‌درمانی نوعی درمان است که در آن والدین، فرزندان و سایر اعضای خانواده تحت درمان قرار می‌گیرند. در این روش درمانی، معمولاً بر برقراری ارتباط و یادگیری درک یکدیگر تأکید می‌شود. ازآنجایی‌که والدین نقش مهمی در تربیت فرزند ایفا می‌کنند، میزان درگیری آنها در فرایند درمانی از سایر اعضای خانواده بیشتر است.
رفتاردرمانی
رفتاردرمانی معمولاً برای کودکان مبتلا به بیماری‌هایی مانند اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی استفاده می‌شود. هنگامی که رفتاردرمانی درمورد بیش‌فعالی اعمال می‌شود، هدف اصلاح محیط و زندگی اجتماعی کودک است تا او بتواند رفتار خود را کنترل کند. والدین، مراقبان و معلمان با هم همکاری می‌کنند تا قوانین خاصی را ایجاد کنند و آنها را به اجرا بگذارند تا نظم بیشتری داشته باشند. این قوانین شامل تقویت رفتاری مثبت، پایبندی به برنامه روزانه قابل پیش‌بینی، تعیین هدف و انتخاب فعالیت‌هایی هستند که باعث پیشرفت کودک می‌شوند.
نوروفیدبک
درواقع نوروفیدبک نوعی بیوفیدبک است و امواج مغزی در کودکان و بزرگسالان را نشان داده و خودتنظیمی را به آنها آموزش می‌دهد. این روش درمانی برای درمان بسیاری از اختلالات مانند بیش‌فعالی، اختلالات یادگیری، اختلالات اضطرابی و ... مؤثر است.
مطالعه بیشتر: مشاوره رابطه والدین با فرزند
خدمات گروه توانبخشی راه کمال برای روانشناسی کودکان
یکی از نگرانی‌های مهم والدین توجه به سلامت روانی کودک است. در این راستا مشاوره با روانشناس به آرامش خاطر آنها کمک می‌کند. روانشناس کودک به‌طور تخصصی بر روی رفتارهای آگاهانه و ناآگاهانه کودکان تمرکز می‌کند و به تجزیه‌وتحلیل رشد ذهنی کودک و درک او از محیط اطرافش می‌پردازد. یکی از خدمات گروه توانبخشی راه کمال رسیدگی به سلامت روانی کودکان است. روانشناسان مجرب و دلسوز این مرکز با والدین صحبت می‌کنند و حرکات و رفتارهای کودک را زیر نظر می‌گیرند. آنها پس از بررسی رفتارها به ارائه راهکارهای درمانی برای رفع مشکل کودک می‌پردازند. بنابراین اگر نگران سلامت روان فرزند خود هستید، با ما تماس بگیرید و از خدمات مرکز ما بهره‌مند شوید.
منابع
مطالب مشابه
سندرم داون موزاییک نوعی از سندرم داون است. سندرم داون، اختلالی ژنتیکی و مادرزادی است که زمانی رخ می‌دهد که کودک به‌جای دو نسخه (تعداد استاندارد) از کروموزوم ۲۱، سه نسخه از آن را داشته باشد. این وضعیت تریزومی ۲۱ نامیده می‌شود.
ندرم X شکننده، شایع‌ترین نوع اختلال ذهنی، رشدی و ارثی (IDD) است. این نام به این دلیل روی آن گذاشته شده که وقتی به کروموزوم X زیر میکروسکوپ نگاه می‌کنیم، بخشی از آن «شکسته» یا «شکننده» به نظر می‌رسد.
کودکانی که به‌طور مداوم در درک زبان، تولید فیزیکی گفتار، پیدا کردن کلمات مناسب یا ساخت جملات صحیح گرامری برای برقراری ارتباط با اطرافیان خود مشکل دارند، ممکن است دچار نوعی اختلال ارتباطی باشند.
سران مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) ممکن است علائم مرتبط با بیش فعالی بی‌توجهی، بیش فعالی تکانشی، یا ترکیبی را نشان دهند. این علائم در طول رشد معمول کودک مشاهده می‌شوند. برای تشخیص، علائم باید حداقل به‌مدت شش ماه وجود داشته باشند و تأثیرات قابل‌توجهی بر مهارت‌های تحصیلی، اجتماعی و انطباقی بگذارند.
علائم ADHD در دختران اغلب به‌عنوان ویژگی‌های شخصیتی تلقی می‌شوند. به همین دلیل است که اغلب نادیده گرفته یا توجیه می‌شوند. اگر بیش فعالی در دختران تشخیص داده نشود، می‌تواند به مشکلاتی مانند عدم تطبیق شرایط در کلاس درس، عزت نفس پایین و سرزنش خود منجر شود. حتی می‌تواند سلامت روان را تا بزرگسالی تحت تأثیر قرار دهد.
رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) به‌طور مؤثر به درمان اضطراب، افسردگی، و اختلال بی‌نظمی خلقی اخلال‌گرانه (DMDD) در کودکان کمک می‌کند. این روش با آموزش تکنیک‌هایی به کودکان برای تنظیم احساسات و رفتارهایشان کار می‌کند.
کاردرمانگران نقش حیاتی در راهنمایی کودکان قطع عضو در فرایند توانبخشی، به‌ویژه در استفاده از وسایل پروتزی ایفا می‌کنند. مشارکت آنها از همان مرحله پیش از عمل جراحی آغاز می‌شود و بر مدیریت زخم و توصیه‌هایی برای تجهیزات تطبیقی تمرکز دارد که بیماران را برای جراحی آماده می‌کند.
اتیسم غیرکلامی زمانی است که کودک مبتلا به اوتیسم صحبت نمی‌کند، اما ممکن است انواع صداهای آوایی را تولید کند. اوتیسم غیرکلامی به این معنی نیست که کودک نمی‌تواند تعامل داشته باشد، یا کلمات و گفتار را درک کند. بلکه به این معناست که آنها قادر به استفاده از زبان کلامی برای برقراری ارتباط نیستند.
لکنت زبان اختلالی گفتاری است که عضلات مورد استفاده برای صحبت کردن، به‌طور غیرقابل کنترلی منقبض شده یا حرکت می‌کنند و باعث مکث، صداهای ناخواسته و گیر کردن روی کلمات می‌شود.
کلاترینگ با ویژگی‌هایی مانند صحبت کردن بسیار سریع و استفاده از کلمات پُرکننده مانند «اِم» و «آه» همراه است. استفاده گاه‌به‌گاه از این کلمات در گفتار منسجم کاملاً عادی است، اما درصورت ابتلای کودک به این وضعیت، این ویژگی‌ها به عادتی همیشگی تبدیل شده و اغلب مانع از درک صحبت‌های او توسط دیگران می‌شوند.