اختلال حس بویایی - درمان‌ها و روش‌های توانبخشی جدید

بوها شما را با دنیای اطراف خود متصل نگه می‌دارند. آن‌ها می‌توانند یک خاطره را به یاد شما آورند. به شما کمک کنند از غذای خود لذت ببرید و حتی شما را از آسیب در امان نگه دارند. بنابراین وقتی اختلالات بویایی مانند آنوسمی، توانایی شما را در استشمام بوی سر نوزاد تازه متولدشده، یک هلو آبدار رسیده یا حتی نشت گاز خطرناک را از بین می‌برد - زمان آن است که با یک متخصص صحبت کنید.

حس بویایی و اهمیت آن

تصور زندگی بدون تجربه بوی گل رز یا طعم قهوه صبحگاهی دشوار است. حس بویایی، نقش مهمی در زندگی همه افراد ایفا می‌کند.

بویایی نه تنها به ما کمک می‌کند تا عطرها را در هوای اطراف خود تشخیص دهیم، بلکه در کمک به ما برای لذت بردن از طعم غذاها نیز مهم است. آسیب به حس بویایی بسیار مخرب است و باعث می‌شود لذت خوردن و آشامیدن از بین برود و افسردگی ایجاد شود. علاوه بر این، خطراتی ازجمله ناتوانی در تشخیص گاز نشت‌کرده یا غذای فاسد با از دست دادن بویایی همراه است.

بیش از 2.7 میلیون نفر در ایالات متحده اختلال بویایی دارند ولی احتمالاً این آمار کمتر از تعداد واقعی است. برخی از افراد معتقدند حدود نیمی از افراد بالای 60 سال با کاهش حس بویایی دست و پنجه نرم می‌کنند.

آناتومی و فیزیولوژی بویایی (حس بویایی)

در قسمت فوقانی و میانی بینی، ناحیه کوچکی از سلول به نام مخاط بویایی وجود دارد. این ناحیه چندین ماده محافظتی مانند ایمونوگلوبولین‌ها (آنتی‌بادی‌هایی که با مواد خارجی مانند میکروارگانیسم‌ها پیوند ایجاد می‌کنند) را برای جلوگیری از ورود پاتوژن‌ها به سر ترشح می‌کند. همچنین تعداد زیادی پروتئین به نام گیرنده وجود دارند که مواد شیمیایی موجود در محیط یا بوها را جذب می‌کنند. تصور می‌شود هر گیرنده دارای شکل خاصی است که مانند کلیدی که با قفل مطابقت داشته با این بوها مطابقت دارد.

گیرنده‌های بویایی بر روی حدود شش تا ده میلیون سلول گیرنده شیمیایی بویایی در هر حفره بینی قرار دارند. گیرنده‌های جدید در طول بزرگسالی تشکیل می‌شوند؛ یکی از معدود نمونه‌هایی از نحوه تشکیل سلول‌های عصبی جدید مغز در طول زندگی. هنگامی که بین یک ماده شیمیایی محیطی و یک گیرنده روی یک سلول بویایی تناسب وجود دارد، سلول عصبی سیگنالی را مستقیماً به مغز در پیاز بویایی ارسال می‌کند.

در حالی که پیاز بویایی معمولاً به عنوان «اولین عصب جمجمه‌ای» در نظر گرفته می‌شود، از نظر فنی یک عصب نیست، بلکه بخشی از خود مغز است. سیگنال‌های منتقل‌شده از پیاز بویایی به قسمت‌های خاصی از قشر مغز و حتی آمیگدال، که بخشی از مغز است که درگیر احساسات است، منتقل می‌شوند. از قشر بویایی اولیه، سیگنال‌ها به قسمت‌های دیگری از مغز، از جمله تالاموس و هیپوتالاموس منتقل می‌شوند.

اختلالات بویایی

اصطلاحات مختلفی برای توصیف انواع مختلف اختلالات بویایی وجود دارند که شامل موارد زیر هستند:

• دیس‌اوسمی. تحریف حس بویایی. دیس‌اوسمی به نوبه خود به دو نوع جداگانه از اختلالات بویایی تقسیم می‌شود. پاروزمیا به تغییر در ادراک بو اشاره دارد. در مقابل، فانتوسمی به ادراک بویی اشاره دارد که وجود ندارد. در صورت ابتلا به پاروزمیا، ممکن است بویی نسبت به گذشته برای شما متفاوت به نظر برسد یا ممکن است اکنون بویی را که قبلاً از آن لذت می‌بردید، منزجرکننده بدانید. در صورت ابتلا به فانتوسمی، ممکن است بوهایی را احساس کنید که وجود دارند. به‌عنوان مثال، بوی آتش‌سوزی را حس می‌کنید در حالی که آتش‌سوزی اتفاق نیفتاده است.
• هیپوسمی. کاهش توانایی حس بوهایی
• هایپرسمی. افزایش توانایی حس بویایی. در این اختلال،‌ بوها قوی‌تر و اغلب ناخوشایندتر از آنچه هستند، درک می‌شوند. 
• آنوسمی. از دست دادن کامل حس بویایی

علل دیس‌اوسمی (تحریف حس بویایی)

عوامل و شرایط مختلفی وجود دارند که می‌توانند باعث ایجاد بیماری دیس‌اوسمی شوند.

شایع‌ترین علل دیس‌اوسمی، بیماری‌های بینی و سینوس هستند. این بیماری‌ها شامل عفونت‌های ویروسی و آلرژی‌ها با مسدود کردن مجاری بینی و التهاب بافت‌هایی که مولکول‌های بویایی را دریافت می‌کنند، بر حس بویایی ما تأثیر می‌گذارند. مشکلات مرتبط با بینی مانند پولیپ بینی، انحراف سپتوم (کج شدن تیغه بینی) و همچنین جراحی و آسیب به بینی (مانند رینوپلاستی (جراحی ترمیمی بینی)) می‌توانند حس بویایی را مختل کنند.

سایر علل احتمالی عبارت‌اند از:

• ضربه مغزی. آسیب مغزی تروماتیک می‌تواند به روش‌های مختلفی بر بویایی تأثیر بگذارد: بینی ممکن است آسیب ببیند یا الیاف عصبی که اطلاعات را از بینی به مغز می‌فرستند ممکن است در حین آسیب مغزی قطع یا پاره شوند. ضربه همچنین ممکن است مستقیماً به پیاز بویایی که مولکول‌های بو را تشخیص می‌دهد آسیب برساند.
• تومورهای مغزی. تومورهای مغزی (هم بدخیم و هم خوش‌خیم)، به‌ویژه تومورهایی که شامل پیاز بویایی یا لوب‌های گیجگاهی هستند، ممکن است با تغییر در حس بویایی همراه باشند. در برخی موارد، از دست دادن حس بویایی ممکن است اولین علامت تومور مغزی بدخیم یا خوش‌خیم باشد.
• سموم موجود در محیط. محصولات دخانیات و دود، حس بویایی را کاهش می‌دهند. سمومی مانند آمونیاک، اسید سولفوریک و فرمالدهید نیز می‌توانند بویایی را کاهش دهند.
• داروها. برخی از داروها، به ویژه برخی از داروهای مورد استفاده برای کنترل فشار خون بالا ازجمله پروکاردیا (نیفدیپین)، انالاپریل و نورواسک (آملودیپین)، ممکن است با حس بویایی تداخل داشته باشند. 
• تابش بر سر و گردن برای سرطان
• اختلالات عصبی. بیش از 90 درصد افراد مبتلا به بیماری آلزایمر دچار مشکل بویایی هستند و دیس‌اوسمی در بیماری پارکینسون نیز شایع است.
• دیابت. مشابه آسیب عصبی که می‌تواند منجر به نوروپاتی محیطی و رتینوپاتی (اختلالاتی که موجب آسیب به شبکیه چشم می‌شوند) در دیابت شود، آسیب به اعصاب دخیل در بویایی نیز ممکن است رخ دهد.
• کمبود ویتامین. کمبود روی یا کمبود تیامین منجر به سندرم ورنیکه-کورساکوف (نقص در حافظه کوتاه‌مدت) همراه با از دست دادن حس بویایی می‌شود.
• بیماری شوگرن. این بیماری خودایمنی می‌تواند منجر به از دست دادن جزئی یا کامل بویایی شود.

حس بویایی همچنین معمولاً ازطریق پیری طبیعی و در بیماری‌های تحلیل‌برنده مانند زوال عقل کاهش می‌یابد. در حالی که پیاز بویایی بزرگسالان جوان دارای حدود 60000 نورون میترال است، هم تعداد نورون‌های میترال و هم قطر هسته آن‌ها با افزایش سن به شدت کاهش می‌یابند.

تقریباً از هر پنج نفر بیمار مبتلا به اختلالات بویایی، یک نفر به علت «ایدیوپاتیک» به این اختلالات مبتلا شده است؛ یعنی هیچ علت خاصی برای ابتلا یافت نمی‌شود. 

تشخیص اختلالات بویایی

تشخیص اختلالات بویایی اغلب با بررسی دقیق سابقه پزشکی و معاینه فیزیکی آغاز می‌شود. معاینه فیزیکی می‌تواند به دنبال شواهدی از عفونت ویروسی یا پولیپ بینی باشد. ممکن است برای ارزیابی اینکه آیا هیپوسمی یا آنوسمی واقعاً وجود دارد، آزمونی به نام تست شناسایی بویایی دانشگاه پنسیلوانیا انجام شود. از آنجایی که علل احتمالی زیادی وجود دارند که از اختلالات مغزی گرفته تا علل تغذیه‌ای و موارد دیگر متغیر هستند، آزمایش‌های بیشتر به عوامل زیادی بستگی دارند. 

درمان و کنار آمدن با از دست دادن حس بویایی

اختلالات بویایی و چشایی هر دو توسط متخصص گوش و حلق و بینی درمان می شود. ارزیابی دقیق اختلال بویایی شامل معاینه فیزیکی گوش، بینی و گلو می شود. مروری بر تاریخچه سلامتی شما، مانند قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی یا آسیب؛ و انجام تست بویایی تحت نظارت متخصص مراقبت های بهداشتی.

دو روش متداول برای آزمایش بویایی وجود دارد. برخی از آزمایش‌ها برای اندازه‌گیری کمترین بویی که فرد می‌تواند تشخیص دهد طراحی شده‌اند. آزمایش رایج دیگر شامل یک کتابچه کاغذی از صفحات است که حاوی دانه های ریز پر از بوهای خاص است. از افراد خواسته می شود که هر صفحه را خراش دهند و بو را شناسایی کنند. اگر آنها نمی توانند بو را استشمام کنند یا آن را به اشتباه تشخیص دهند، می تواند نشان دهنده  اختلال در بویایی باشد.

تشخیص توسط پزشک برای شناسایی و درمان علت اصلی اختلال بویایی بالقوه مهم است. اگر مشکل شما ناشی از داروهاست، با پزشک خود صحبت کنید تا ببیند آیا کاهش دوز یا تغییر دارو می تواند تأثیر آن را بر حس بویایی شما را کاهش دهد. اگر انسدادهای بینی مانند پولیپ جریان هوا را در بینی شما محدود می کند، ممکن است برای برداشتن آنها و بازیابی حس بویایی خود به جراحی نیاز داشته باشید.

اگر اختلال به دلیل عفونت ایجاد شده باشد درمان عفونت می تواند منجر به بازیابی حس بویایی شود

برخی از افراد پس از بهبودی از بیماری که باعث از دست دادن بویایی آنها می شود، توانایی بویایی خود را بازیابی می کنند. برخی از افراد به طور خود به خود و بدون هیچ دلیل واضحی حس بویایی شان برمیگردد. اگر اختلال بویایی شما  با موفقیت درمان نشود، می توانید به دنبال مشاوره باشید تا به شما درکنار آمدن با این موضوع  کمک کند.

هیچ درمان خاصی وجود ندارد که بتواند تغییر در حس بویایی را معکوس کند. گاهی‌اوقات، دیس‌اوسمی با گذشت زمان به خودی خود برطرف می‌شود. محققان استفاده از ویتامین آ با دوز بالا و مکمل روی را ارزیابی کرده‌اند، اما تاکنون تأثیرگذاری آن مشخص نشده است. آموزش بویایی در حال حاضر در حال ارزیابی است و در مطالعات اولیه امیدوارکننده به نظر می رسد.

هدف اصلی درمان این اختلالات، کنار آمدن با آن‌ها است. مداخلات درمانی مانند رفتاردرمانی شناختی ، تمرینات حسی و درمان های روان شناختی می تواند کمک کننده باشد. برای کسانی که هیچ حسی ندارند، اقدامات ایمنی مانند اطمینان از داشتن زنگ هشدار آتش ضروری است. مشاوره تغذیه‌ای ممکن است مفید باشد؛ زیرا برخی از غذاها و ادویه‌ها بیشتر بر روی گیرنده‌های تری‌ژمینال و شیمیایی بویایی تأثیر می‌گذارند و آن‌ها را تحریک می‌کنند.

جمع‌بندی

اهمیت حس بویایی و چشایی به طور کلی در جامعه امروز دست کم گرفته شده است. در حالی که عصب بویایی به‌عنوان عصب جمجمه‌ای شماره یک در نظر گرفته می‌شود (که نشان‌دهنده اهمیت بویایی است)، در عمل حس بویایی به ندرت آزمایش می‌شود (حتی توسط نورولوژیست‌ها). در حالی که درست است که سیستم بویایی در انسان‌ها در مقایسه با سایر پستانداران نسبتاً کوچک است، اما بویایی هم به ما کمک می‌کند از زندگی لذت ببریم و هم از ما در برابر سموم موجود در محیط محافظت می‌کند.

منابع

verywellhealth.com

my.clevelandclinic.org