بیش فعالی چطور تشخیص داده می شود؟

اختلال کمبود توجه و بیش فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی در کودکان است که ممکن است تا سنین بزرگسالی ادامه پیدا کند. تشخیص این بیماری اغلب می‌تواند چالش‌برانگیز باشد؛ زیرا نشانه‌های آن می‌توانند شبیه به رفتارهای طبیعی کودکان باشند. اگرچه بیش‌فعالی معمولاً در کودکان و نوجوانان تشخیص داده می‌شود، اما در بزرگسالان نیز قابل‌تشخیص است. در ادامه به توضیح روش‌های تشخیص این اختلال می‌پردازیم.

تشخیص اختلال کمبود توجه و بیش فعالی باید در کودکان بالای 4 سال که دارای علائم بی‌توجهی، بیش فعالی ، یا تکانشگری هستند، انجام شود.

متخصصان پیش از تشخیص بیش فعالی به نکات زیر توجه می‌کنند:

• سن کودک: علائم قبل از 12 سالگی ظاهر شده‌ باشند.
• تعداد علائم: تشخیص بستگی به این دارد که کودک چند علامت بی‌توجهی و بیش فعالی /تکانشی دارد.
• مدت‌زمان بروز علائم: علائم حداقل به مدت 6 ماه وجود داشته‌اند و می‌توانند در بیش از یک محیط مانند خانه و مدرسه مشاهده شوند.
• شدت علائم: علائم در بیشتر مواقع وجود دارند و به‌طور قابل‌توجهی بر زندگی کودک تأثیر می‌گذارند.

تشخیص اختلال کمبود توجه و بیش فعالی آسان نیست؛ زیرا می‌تواند با بیماری‌های دیگر همپوشانی داشته باشد. اما تشخیص صحیح به این معنی است که کودک شما می‌تواند درمان‌ها و حمایت‌های مناسب را دریافت کند. تشخیص بیش فعالی به کمک ارزیابی‌های پزشکی، رشدی، آموزشی و روانی اجتماعی انجام می‌شود.

بیش فعالی چطور تشخیص داده می شود؟

تصمیم گیری در مورد اینکه آیا یک فرد مبتلا به ADHD است یک فرآیند با چندین مرحله است. هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش فعالی وجود ندارد و بسیاری از مشکلات دیگر مانند اختلالات خواب، اضطراب، افسردگی و انواع خاصی از اختلالات یادگیری نیز می توانند علائمی مشابه ADHD داشته باشند.

چه زمانی با پزشک صحبت کنیم؟

اگر نگران این هستید که آیا فردی ممکن است ADHD داشته باشد، اولین قدم این است که با یک متخصص درمانی صحبت کنید تا بفهمید آیا علائم فرد با تشخیص ADHD مطابقت دارد یا خیر. تشخیص می تواند توسط یک متخصص سلامت روان، مانند روانشناس یا روانپزشک، یا توسط یک متخصص درمانی  مانند متخصص اطفال انجام شود.

تشخیص بیش فعالی در کودکان

متخصص این موضوع را بررسی می کند که آیا کودک بیماری یا شرایط دیگری دارد که  علائم را بیشتر توجیه کند یا حتی همزمان با ADHD رخ دهد.

آکادمی اطفال آمریکا (AAP) توصیه می کند که  برای کودکان، متخصص از والدین، معلمان و سایر بزرگسالانی که از کودک مراقبت می کنند، در مورد رفتار او در محیط های مختلف، از جمله در خانه، مدرسه یا با همسالانش، سوال کنند. 

تشخیص بیش فعالی در بزرگسالان

ADHD اغلب تا بزرگسالی ادامه پیدا میکند. علائم ممکن است در سنین بالاتر متفاوت به نظر برسند. به عنوان مثال، در بزرگسالان، بیش فعالی ممکن است به صورت بیقراری شدید یا کلافه کردن دیگران با کارهایشان ظاهر شود. 

معیار DSM-5 برای تشخیص بیش فعالی

متخصصین درمانی از دستورالعمل های موجود در راهنمای تشخیصی و آماری انجمن روانپزشکی آمریکا، ویرایش پنجم (DSM-5) برای کمک به تشخیص بیش فعالی استفاده می کنند. این استاندارد تشخیصی کمک می کند تا اطمینان حاصل شود که افراد به طور صحیح تشخیص ADHD داده شده و درمان می شوند. استفاده از استاندارد یکسان در جوامع همچنین می تواند به تعیین تعداد کودکان مبتلا به ADHD  و چگونگی تأثیر آن بر سلامت عمومی کمک کند.

تعداد علائم مورد نیاز برای تشخیص ADHD (بر اساس گروه سنی) به شرح زیر است:

■ شش علامت یا بیشتر از علائم بی توجهی و/یا بیش فعالی- تکانشگری برای کودکان تا سن 16 سال، یا

■ پنج علامت یا بیشتر از علائم بی توجهی و/یا بیش فعالی- تکانشگری برای نوجوانان 17 سال به بالا و بزرگسالان.

افراد مبتلا به ADHD الگوی مداومی از بی توجهی و/یا بیش فعالی-تکانشگری نشان می دهند که در عملکرد یا رشد اختلال ایجاد می کند.

معیارهای DSM-5 به شکل خلاصه در زیر بیان شده است. توجه داشته باشید که اینها فقط برای اطلاع شما ارائه شده اند و تنها ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی آموزش دیده می توانند ADHD را تشخیص داده یا درمان کنند.

علائم  بی توجهی

توجه: علائم بی توجهی حداقل به مدت 6 ماه وجود داشته و در سطح رشدی فرد مناسب نیست.

• اغلب از توجه دقیق به جزئیات مشکل دارد یا در کارهای مدرسه، محل کار یا سایر فعالیت ها اشتباه می کند.
• اغلب در حفظ توجه به وظایف یا بازی مشکل دارد.
• اغلب به نظر می رسد وقتی مستقیماً با او صحبت می شود گوش نمی دهد.
• اغلب دستورالعمل‌ها را دنبال نمی‌کند و در انجام تکالیف مدرسه، کارهای روزمره یا وظایف در محل کار مشکل دارد (مثلاً تمرکز خود را از دست می‌دهد، حواسش پرت می شود).
• اغلب در نظم دادن به وظایف و فعالیت ها مشکل دارد.
• اغلب از انجام کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی برای مدت زمان طولانی دارند (مانند تکالیف مدرسه یا منزل) اجتناب می کندیا آنها را دوست نداشته و  تمایلی ندارد.
• اغلب چیزهایی را که برای انجام وظایف و فعالیت‌ها ضروری است گم می کند (مانند وسایل مدرسه، مداد، کتاب، ابزار، کیف پول، کلید، کاغذهای مهم، عینک، تلفن همراه).
• اغلب به راحتی حواسش پرت می شود.
• اغلب در فعالیت های روزانه فراموشکار است.

علائم بیش فعالی – تکانشگری

توجه: علائم بیش فعالی- تکانشگری حداقل 6 ماه وجود داشته و در سطح رشدی فرد مناسب نیست.

• اغلب دست ها یا پاهایش را تکان داده یا ضره می زند  و یا روی صندلی تکان می خورد.
  اغلب در شرایطی که انتظار می رود نشسته بماند، جایش را ترک می کند.
  اغلب در موقعیت هایی که مناسب نیست می دود یا از جایی بالا می رود (نوجوانان یا بزرگسالان ممکن است محدود به احساس بی قراری باشند).
  اغلب قادر به آرام بودن در بازی یا فعالیت های سرگرمی نیست.
  اغلب «در حال حرکت است» و طوری عمل می کند که گویی «با یک موتور هدایت می شود».
  اغلب بیش از حد صحبت می کند.
  اغلب قبل از اینکه  سوال کامل شود، پاسخ می دهد.
  اغلب در منتظر ماندن برای نوبت خود مشکل دارد.
  اغلب صحبت های دیگران را قطع می کند یا در آنها می پرد (مثلاً وارد حرف یا بازی ها می شود).

به طور علاوه بر معیارهای فوق، شرایط زیر نیز باید رعایت شود:

• چندین علامت بی توجهی یا بیش فعالی- تکانشی قبل از 12 سالگی وجود داشته اند.
• چندین علامت در دو یا چند موقعیت وجود دارد (مانند خانه، مدرسه یا محل کار، با دوستان یا اقوام، در فعالیت‌های دیگر).
• شواهد روشنی وجود دارد که نشان می‌دهد این علائم با عملکرد اجتماعی، مدرسه یا کار فرد تداخل دارند یا کیفیت آن را کاهش می‌دهند.
• علائم با یک اختلال روانی دیگر (مانند اختلال خلقی، اختلال اضطراب، اختلال تجزیه ای یا اختلال شخصیت) قابل توضیح نیستند. علائم فقط در طول دوره اسکیزوفرنی یا سایر اختلالات روان پریشی رخ نمی دهند.

ارزیابی پزشکی

پزشک در طول ارزیابی پزشکی، به بررسی سابقه پزشکی کودک بیش‌فعال،‌ سابقه بیماری‌های قبلی او،‌ مشکلات روحی و روانی، رژیم غذایی، میزان خواب، عادات مختلف و عملکرد او در مدرسه و خانه می‌پردازد. در ادامه موارد بررسی شده توضیح داده شده‌اند:

• سابقه پزشکی:‌ جنبه‌های مهم تاریخچه پزشکی شامل قرار گرفتن در معرض سموم مختلف قبل از تولد (مانند تنباکو، مواد مخدر، الکل)، عوارض یا عفونت‌های دوران بارداری، عفونت سیستم عصبی مرکزی، ضربه به سر، اوتیت مدیا عودکننده (تجمع مایع در گوش میانی) و داروها می‌باشند.
• ژنتیک: بررسی سابقه خانوادگی مهم است؛ زیرا بیش فعالی بیماری‌ای ژنتیکی است.
• رژیم غذایی و خواب: بررسی رژیم غذایی (به‌عنوان مثال اشتها و مواد غذایی مصرفی) و الگوی خواب برای تشخیص بیماری اهمیت دارند.
• سابقه قلب و بیماری‌های قلبی: بررسی قلب کودک و سابقه بیماری‌های قلبی در خانواده به تشخیص بیماری کمک می‌کنند.
• تاریخچه روانی‌اجتماعی: تاریخچه روانی‌اجتماعی باید شامل سؤالاتی درمورد مواجهه‌ با عوامل محیطی (مانند سرب، دود تنباکو)، استرس خانوادگی، روابط مشکل‌ساز و تجربیات نامطلوب دوران کودکی (ACEs) باشند که می‌توانند بر عملکرد کلی کودک تأثیر بگذارند.
• عملکرد کودک در منزل: مصاحبه با والدین برای بررسی عملکرد کودک در منزل انجام می‌شود. همچنین والدین نقاط قوت و ضعف خود را در طول فرزندپروری توضیح می‌دهند.
• عملکرد کودک در مدرسه: پزشک درخصوص عملکرد و رفتار کودک در مدرسه سؤال‌های زیر را می‌پرسد:
  • عملکرد کودک در مدرسه چگونه است؟
  • معلم مشکلی در یادگیری کودک مشاهده کرده است؟
  • آیا کودک در مدرسه خوشحال است؟
  • آیا کودک در مدرسه یا خانه در هنگام بازی با دوستانش مشکل رفتاری دارد؟
  • آیا کودک در انجام تکالیف مدرسه مشکل دارد؟

معاینه فیزیکی

معمولاً نتایج معاینه فیزیکی کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه و بیش فعالی مشابه کودکان سالم است. اما معاینه فیزیکی برای رد کردن احتمال بیماری‌های دیگر انجام می‌شود.‌ جنبه‌های مهم معاینه فیزیکی کودکان بیش‌فعال عبارت‌اند از:

• اندازه‌گیری قد، وزن، دور سر و علائم حیاتی
• ارزیابی ویژگی‌های اختلال بدشکلی بدن (خودزشت‌پنداری) و ناهنجاری‌های عصبی‌پوستی (به‌عنوان مثال، ویژگی‌های مشخصه سندرم جنین الکلی (آسیب به مغز و مشکلات رشدی جنین به‌خاطر مصرف الکل در طول بارداری) یا سندرم ایکس شکننده (ناهنجاری ژنتیکی وابسته به کروموزوم ایکس)
• معاینه عصبی کامل، شامل ارزیابی بینایی و شنوایی، ارزیابی هماهنگی، مشاهده تیک‌های کلامی یا حرکتی
• مشاهده رفتار کودک در محیط‌های اجتماعی
• مشاهده مهارت‌های ارتباطی کودک، به‌ویژه ارتباط غیرکلامی و عمل‌گرایانه (یعنی توانایی استفاده موفقیت‌آمیز از زبان)

آزمایش‌های تشخیصی

پزشک پس از بررسی سابقه پزشکی کودک بیش‌فعال و معاینه فیزیکی او، به انجام آزمایش‌های مختلف برای تشخیص دقیق‌تر اختلال کمبود توجه و بیش فعالی می‌پردازد. آزمایش‌های مورداستفاده برای تشخیص این اختلال عبارت‌اند از:

• شنوایی و بینایی
• آزمایش خون برای سطوح سرب
• آزمایش خون برای بیماری‌هایی مانند بیماری تیروئید
• آزمایش اندازه‌گیری فعالیت الکتریکی مغز
• سی‌تی ‌اسکن یا ام‌آرآی برای بررسی ناهنجاری‌های مغزی

ارزیابی رشدی و رفتاری

ارزیابی رشدی و رفتاری چگونگی رشد کودک را بررسی می‌کند و براساس نقاط عطف رشد،‌ مهارت‌ها و رفتارهای کودک بیش‌فعال می‌باشد. ارزیابی رشدی و رفتاری شامل موارد زیر می‌باشند:

• اطلاعات خاص درمورد شروع، سیر و تأثیر عملکردی علائم بیش فعالی
• رویدادهای عاطفی، پزشکی و رشدی که ممکن است توضیحی برای بروز علائم ارائه دهند
• نقاط عطف رشد، به‌ویژه نقاط عطف مربوط به رشد زبانی و گفتاری
• استرس‌های روانی اجتماعی، ازجمله ناامنی غذایی، بی‌خانمانی، بی‌توجهی، خشونت جامعه
• مشاهده تعاملات مراقب و کودک

ارزیابی رفتاری بر تعیین سن شروع علائم اصلی بیش فعالی ، مدت‌زمان علائم و درجه اختلال عملکردی متمرکز است. این اطلاعات برای تشخیص بیش فعالی کودکان ضروری هستند.

مطالعه کنید: بیش فعالی ازچه سنی قابل تشخیص است؟

ارزشیابی آموزشی

ارزشیابی آموزشی بر مستندسازی علائم اصلی کودک مبتلا به اختلال بیش فعالی در محیط آموزشی، متمرکز است. جنبه‌های مهم ارزشیابی آموزشی عبارت‌اند از:

• انجام تست هوش، آزمون پیشرفت تحصیلی، یا غربالگری ناتوانی‌های یادگیری در صورتی که کودک نمرات ضعیفی داشته یا با یادگیری مشکل داشته باشد
• بررسی رفتار کودک در کلاس درس، الگوهای یادگیری و اختلال عملکردی
• بررسی کارنامه و نمونه کارهای مدرسه
• بررسی ارزشیابی‌های مدرسه محور

بررسی اختلالات زیر نیز به تشخیص بیش فعالی کمک می‌کند:

• اختلالات یادگیری
• اختلال زبان
• اختلال هماهنگی رشدی
• اختلالات خواب
• تیک‌ها
• افسردگی و خودکشی
• اضطراب
• مصرف مواد

پزشک از ارزیابی‌های کمکی برای تشخیص راحت‌تر بیش فعالی استفاده می‌کند. این ارزیابی‌ها عبارت‌اند از:

• ارزیابی گفتار و زبان (اختلال زبان یا ارتباط)
• ارزیابی کاردرمانی (اختلال هماهنگی حرکتی)
• ارزیابی سلامت روان (اختلال خلقی، اضطراب، اختلال نافرمانی مقابله‌ای، اختلال سلوک، اختلال وسواس فکری-اجباری، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال سازگاری)
• آزمایش ژنتیک یا مشاوره ژنتیک (سندرم ایکس شکننده)
• پلی‌سومنوگرافی شبانه برای کودکانی که علائم یا عوامل خطرزای سندرم آپنه انسدادی خواب، سندرم پاهای بی‌قرار، یا اختلال ریتم شبانه‌روزی را بروز می‌دهند.
• مشاوره نورولوژی یا الکتروآنسفالوگرافی (EEG ، اختلال عصبی یا تشنجی)
• آزمایش روانشناختی یا عصب روانشناختی: تست روانشناختی (یعنی آزمون شناختی و تحصیلی) در ارزیابی معمول بیش فعالی ضروری نیست و کودکان مبتلا به بیش فعالی را از کودکان سالم متمایز نمی‌کند. بااین‌حال، برای ارزیابی بیش فعالی پیچیده توصیه می‌شود.

تست‌ های تشخیص بیش فعالی

کارشناسان  ممکن است از تست های مختلفی  برای کمک به ارزیابی و ردیابی علائم بیش فعالی استفاده کنند. چند نمونه از این مقیاس‌ها عبارت‌اند از:

• مقیاس ارزیابی واندربیلت: این ابزار ارزیابی 55 سؤالی، علائم بیش فعالی را بررسی می‌کند. همچنین به دنبال بیماری‌های دیگری مانند اختلال سلوک، اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (یکی از اختلالات رفتاری در کودکان)، اضطراب و افسردگی است.
• نمایه توجه کودک (CAP): این مقیاس به‌طور کلی توسط معلمان کامل می‌شود و علائم رایج بیش‌فعالی را دنبال می‌کند.
• سیستم ارزیابی رفتار برای کودکان (BASC): این تست به دنبال مواردی مانند بیش فعالی ، پرخاشگری و مشکلات رفتاری است. همچنین به دنبال اضطراب، افسردگی، توجه و مشکلات یادگیری و فقدان برخی از مهارت‌های ضروری است.
• چک‌لیست رفتار کودک/فرم گزارش معلم (CBCL): این مقیاس به بررسی شکایات فیزیکی، رفتار پرخاشگرانه و کناره‌گیری می‌پردازد.
• مقیاس رتبه‌بندی کانرز: این پرسشنامه درمورد مواردی مانند رفتار، کار یا تکالیف مدرسه و زندگی اجتماعی است. این پرسشنامه می‌تواند نشان دهد چگونه این علائم بر چیزهایی مانند نمرات، شغل، زندگی و روابط تأثیر می‌گذارند.
• آزمون پیوسته دیداری‌شنیداری: آزمون پیوسته دیداری‌شنیداری (IVA2)، آزمون بررسی توجه و تمرکز است که به بررسی توجه در هر دو حیطه توجه دیداری و توجه شنیداری می‌پردازد. همچنین آزمونی تخصصی جهت بررسی توجه و تمرکز و تشخیص دقیق اختلال نقص توجه و بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان می‌باشد.
• تست امواج مغزی: نوار مغز یا الکتروانسفالوگرام (EEG) آزمایشی است که ناهنجاری‌ها و مشکلات موجود در امواج مغزی یا فعالیت الکتریکی مغز بیماران را تشخیص می‌دهد. نسبت امواج مغزی خاص در کودکان و نوجوانان مبتلا به بیش فعالی بیشتر است. این اسکن برای استفاده در کودکان 6 تا 17 ساله تأیید شده اما قرار است به‌عنوان بخشی از یک معاینه کامل پزشکی و روانشناسی استفاده شود.

کلام پایانی

 تشخیص بیش‌فعالی در کودکان مرحله‌ای حیاتی است که به والدین و متخصصان کمک می‌کند تا علائم دقیق این اختلال را شناسایی و مدیریت کنند. از آنجا که بیش‌فعالی می‌تواند بر جنبه‌های مختلف زندگی کودک تأثیر بگذارد، تشخیص به‌موقع و درست آن به ویژه در مراحل ابتدایی می‌تواند تفاوت زیادی در روند درمان و بهبود کیفیت زندگی کودک ایجاد کند. اگر شک دارید که آیا کودک شما مبتلا به بیش‌فعالی است، یا به دنبال مشاوره برای تشخیص دقیق این اختلال می‌گردید، برای مشاوره و شروع فرآیند تشخیصمی توانید با متخصصین ما در گروه توانبخشی راه کمال تماس بگیرید.

 منابع

uptodate.com

chadd.org

raisingchildren.net.au

webmd.com