
تأخیر در رشد، زمانی است که کودک شما در دستیابی به یک یا چند نقطه عطف رشدی در مقایسه با همسالان خود کندتر عمل میکند. نقاط عطف رشدی شامل مهارتهایی مانند موارد زیر هستند:
- لبخند زدن برای بار اول
- غلت زدن
- بلند شدن و ایستادن
- بایبای کردن
- برداشتن اولین قدم
- گفتن اولین کلمه مانند «بابا»
کودکان در بازی کردن، یادگیری، حرف زدن، رفتارهای مختلف و حرکت کردن به نقاط عطف دست مییابند. آنها با سرعتهای متفاوتی رشد میکنند و به این نقاط عطف میرسند. هیچ جدول زمانی دقیقی برای رشد وجود ندارد. بنابراین اگر کودک شما کمی عقب است، به این معنی نیست که تأخیر رشدی دارد. تأخیر در رشد به این معنی است که کودک شما بهطور مداوم در یادگیری مهارتهای مورد انتظار در سنی خاص، عقب بماند.
رشد کودک چیست؟
رشد کودک چیزی فراتر از رشد جسمی است. کودکان در طول زندگی خود، از بدو تولد، رشد، نمو و یادگیری را تجربه میکنند. شما میتوانید با مشاهده نحوه تعامل فرزندتان با محیط، ازجمله نحوه بازی، یادگیری، صحبت، حرکت و رفتار او، درباره رشدش اطلاعات کسب کنید.
انواع تأخیر در رشد
تأخیرات رشدی با حوزههای رشد کودک که شامل موارد زیر هستند، همسو میباشند:
- مهارتهای شناختی (تفکر):مهارتهای شناختی شامل تفکر، یادگیری و درک اطلاعات هستند. کودکی که تأخیر شناختی دارد، ممکن است در پیروی از دستورالعملها یا حل مسئله مشکل داشته باشد. این تأخیرات میتوانند بر عملکرد ذهنی او تأثیر بگذارند و ممکن است در آگاهی موقعیتی، اختلال ایجاد کنند. بسیاری از کودکان با تأخیرات شناختی دارای مشکلات یادگیری نیز هستند که این مشکلات با رسیدن به سن مدرسه آشکارتر میشوند. کودکانی که تأخیرات شناختی دارند، ممکن است در برقراری ارتباط با سایر کودکان و بازی با آنها نیز مشکل داشته باشند. تأخیرات شناختی میتوانند نتیجه آسیب مغزی ناشی از عفونت باشند. کودکانی که اختلالات یا سندرمهایی دارند که بر رشد ذهنی آنها تأثیر میگذارند، در معرض خطر بیشتری برای تأخیر شناختی هستند.
- مهارتهای اجتماعی و عاطفی:این مهارتها شامل کنار آمدن با دیگران، ابراز احساسات و توانایی بیان نیازها هستند. کودکی که تأخیر اجتماعی یا عاطفی دارد، ممکن است در درک نشانههای اجتماعی، گفتگو یا کنار آمدن با تغییرات در روال عادی مشکل داشته باشد. کودکانی که مبتلا به این نوع تأخیر رشدی هستند، اغلب اختلالات رفتاری-عصبی، مانند اختلال طیف اوتیسم یا اختلال نقص توجه و بیشفعالی را تجربه میکنند. مغز آنها تمایل دارد متفاوت از سایر کودکان رشد کند. بنابراین پردازش اطلاعات و واکنش به محرکها به روشی متفاوت از سایر کودکان انجام میشوند.
- مهارتهای گفتار و زبان:مهارتهای گفتار و زبان شامل استفاده و درک زبان هستند. کودکی کهتأخیر گفتار و زباندارد، ممکن است در صحبت کردن یا درک آنچه دیگران میگویند، مشکل داشته باشد. تأخیرات گفتار و زبان میتوانند از اختلالات مختلفی ناشی شوند. برخی بهدلیل اختلالات زبان دریافتی ایجاد میشوند و درک کلمات و مفاهیم را برای کودک دشوار میکنند. تأخیرات دیگر میتوانند از اختلالات زبان بیانی ناشی شده که میتوانند منجر به کاهش دایره لغات و توانایی محدود در استفاده از جملات پیچیده شوند. برخی از کودکان به ترکیبی از اختلالات زبان دریافتی و بیانی مبتلا هستند. کودکانی که تأخیر ارتباطی یا گفتاری دارند، ممکن است در یادگیری غان و غون کردن (در زمان نوزادی)، صحبت کردن یا کنار هم قرار دادن جملات کند باشند. تأخیرات گفتار و زبان همچنین ممکن است ناشی از مشکلات حرکتی دهانی، مانند ضعف عضلات دهان یا مشکل در حرکت فک یا زبان باشند. این مشکلات، اختلالات تولید گفتار محسوب میشوند. آسیب مغزی، سندرمهای ژنتیکی و کمشنوایی نیز میتوانند منجر به تأخیرات ارتباطی شوند.
- مهارتهای حرکتی ظریف و درشت:این مهارتها شامل توانایی هماهنگی عضلات کوچک (ظریف) و بزرگ (درشت) هستند. کودکی که تأخیر حرکتی ظریف دارد، ممکن است در نگه داشتن شیء در دست خود یا رنگآمیزی و نوشتن، مشکل داشته باشد. کودکی که تأخیر حرکتی درشت دارد، ممکن است در غلت زدن، نشستن یا راه رفتن، مشکل داشته باشد. تأخیرات حرکتی ممکن است نتیجه اختلالی ژنتیکی مانند آکندروپلازی (فرمی از کوتولگی همراه با اندامهای کوتاه) یا بیماریهایی مانند دیستروفی عضلانی یا فلج مغزی باشند که بر عضلات تأثیر میگذارند. مشکلات ساختاری، مانند تفاوت در طول اندامها، نیز میتوانند مشکلاتی را در مهارتهای حرکتی ایجاد کنند.
تأخیر رشدی فراگیر چیست؟
تأخیر رشدی میتواند تنها یکی از حوزههای رشد را تحت تأثیر قرار دهد. اما اگر در دو یا چند مورد از حوزههای رشدی مشاهده شود، تأخیر رشدی فراگیر است.
تفاوت تأخیر رشدی و اوتیسم
تأخیر رشدی با ناتوانیهای رشدی مانند اختلال طیف اوتیسم متفاوت است.
همانطور که گفتیم تأخیر رشدی زمانی است که کودک شما به نقاط عطف رشدی خود طبق انتظار نمیرسد؛ یعنی کودک شما در توسعه برخی مهارتها کندتر از همسالان خود عمل میکند. اما این مسئله معمولاً با مداخله و حمایت زودهنگام، جبران میشود.
ناتوانیهای رشدی مانند اوتیسم به خودی خود از بین نمیروند؛ آنها معمولاً بیماریهایی مادامالعمر هستند. اوتیسم، اختلالی رشدیعصبی است که از اوایل کودکی وجود دارد. کودکان مبتلا به اوتیسم در تعامل با دیگران، ایجاد روابط و استفاده از زبان مشکل دارند.
گاهیاوقات تشخیص اینکه کودک شما تأخیر رشدی دارد یا ناتوانی رشدی، دشوار است. با این وجود، مداخله زودهنگام بهترین راه برای کمک به پیشرفت و شکوفایی فرزندتان است.
علائم و نشانههای تأخیرات رشدی
علائم تأخیرات رشدی بسته به نوع و میزان تأخیر بسیار متفاوت هستند. برخی از علائم و نشانههای شایع عبارتاند از:
نشانههای اولیه تأخیر در زبان یا گفتار:
- در سه یا چهار ماهگی:
- به صداهای بلند یا سایر صداها پاسخ نمیدهد.
- غان و غون نکرده یا سعی در تقلید صداها نمیکند.
- در یک سالگی:
- از کلمات واحد استفاده نمیکند یا کلمات سادهای مانند «نه» را نمیفهمد.
- در دو سالگی:
- نمیتواند حداقل 15 کلمه صحبت کند.
- عبارات دو کلمهای را بدون تکرار استفاده نمیکند.
- از استفاده از گفتار برای برقراری ارتباط اجتناب میکند.
نشانههای تأخیر در رشد مهارتهای حرکتی:
- در چهار تا هفت ماهگی:
- برای اشیاء دست دراز نکرده، یا فقط از یکی از دستها برای گرفتن استفاده میکند و قادر به نگه داشتن یا گرفتن اشیاء نیست.
- نمیتواند سر خود را بهخوبی نگه دارد و اغلب در حالت نشسته بهشکلی شل و ول است.
- اشیاء را در دهان نمیگذارد.
- غلت نمیزند.
- نمیتواند بدون کمک بنشیند.
- سفتی یا ضعف عضلانی دارد (عضلات شل یا سفت).
- در نزدیک کردن اشیاء به دهان مشکل دارد.
- در یک سالگی:
- نمیتواند بخزد یا در حین خزیدن یک طرف بدن را میکشد.
- نمیتواند حتی با حمایت بایستد.
- در 18 ماهگی تا دو سالگی:
- تا 18 ماهگی راه نمیرود.
- پاشنه به پنجه راه نرفته یا در دو سالگی روی پنجههای پا راه میرود.
نشانههای تأخیر در رشد شناختی:
- در سه یا چهار ماهگی:
- به دنبال اشیایی که در حین تماشای او پنهان میکنید، نمیگردد.
- بایبای نکرده یا از سایر حرکات استفاده نمیکند.
- به تصاویر یا اشیاء اشاره نمیکند.
- کلمات یا اعمال را تقلید نمیکند.
نشانههای تأخیر در مهارتهای اجتماعی، عاطفی یا رفتاری:
- در سه یا چهار تا هشت ماهگی:
- لبخند نمیزند، نمیخندد یا نشانههای لذت را نشان نمیدهد.
- به افراد جدید توجه نمیکند یا به نظر میرسد از آنها میترسد.
- بغل نمیکند.
- محبت کمی به والدین یا سایر مراقبان نشان داده یا اصلاً واکنشی نشان نمیدهد.
- به دالیبازی علاقهای ندارد.
چه عواملی باعث تأخیرات رشدی میشوند؟
محققان علت بسیاری از تأخیرات رشدی را نمیدانند. بااینحال، برخی از تأخیرات رشدی درنتیجه عوامل ژنتیکی، مانند سندرم داون یاسندرم X شکنندهرخ میدهند.
علاوهبراین، برخی از نوزادان و کودکان بهخاطر عوامل محیطی، ازجمله موارد زیر به تأخیرات رشدی مبتلا میشوند:
- قرار گرفتن در معرض سموم قبل از تولد، مانند الکل، مواد افیونی یا ماری جوانا
- قرار گرفتن در معرض سموم پس از تولد، مانند مسمومیت با سرب
- تولد زودرس
- وزن کم هنگام تولد
- کمبود اکسیژن در هنگام تولد
- تغذیه نامناسب
- مشکلات سلامتی مانند عفونتهای مزمن گوش و مشکلات بینایی
- ضربههای روحی شدید، ازجمله کودکآزاری
غربالگری رشدی چیست؟
پزشک متخصص از غربالگری رشدی برای تشخیص اینکه آیا کودک مهارتهای اساسی را در زمان مناسب یاد میگیرد یا ممکن است مشکلاتی داشته باشد، استفاده میکند. پزشک فرزند شما ممکن است سؤالاتی بپرسد یا در طول معاینه با کودک حرف بزند و بازی کند. او در طول معاینه متوجه روند یادگیری، برقراری ارتباط، تحرک و رفتار کودک میشود.
پزشک ممکن است سؤالاتی از شما بپرسد یا پرسشنامهای ارائه دهد. غربالگری رشدی، ابزاری است که مشخص میکند فرزند شما در مسیر درست قرار داشته یا نیاز به ارزیابیها یا درمانهای بیشتر دارد.
هیچگونه آزمایش خون یا تست آزمایشگاهی برای تشخیص تأخیر رشدی در فرزند شما وجود ندارد. بااینحال، آزمایشاتی برای سندرمها و اختلالات خاص دیگری که باعث تأخیرات رشدی میشوند، در دسترس هستند. پزشک به شما خواهد گفت که آیا فرزند شما به هیچ یک از آنها نیاز دارد یا خیر.
ازآنجاییکه طیف وسیعی از رفتارها در سنین مختلف وجود دارد، طبیعی است که کودکان زودتر یا دیرتر از روند عمومی به نقطه عطف خاصی برسند. پزشک فرزند شما تصویر کلی را بررسی میکند و به شما اطلاع خواهد داد که فرزندتان در چه وضعیتی قرار دارد.
چرا غربالگری رشدی مهم است؟
اگر تأخیر رشدی زودتر تشخیص داده نشود، کودکان کمک لازم را بهموقع دریافت نمیکنند. این مسئله میتواند یادگیری را برای آنها دشوار کرده و تأخیرات رشدی را بدتر کند. هرچه کودکان زودتر کمک دریافت کنند، در درازمدت وضعیت بهتری خواهند داشت.
درمان تأخیر در رشد
درمان تأخیرات رشدی بسته به نوع و شدت تأخیر متفاوت خواهد بود. در زیر برخی از درمانهای احتمالی برای انواع مختلف تأخیرها آورده شدهاند:
- درمان تأخیر گفتار/ ارتباط:اگر متخصص اطفال فرزندتان معتقد باشد که کودک ممکن است تأخیر گفتار یا ارتباط داشته باشد، ممکن است شما را به گفتاردرمانگر ارجاع دهد. گفتاردرمانگر میتواند شنوایی فرزندتان را آزمایش کرده و مهارتهای زبان دریافتی و بیانی او را ارزیابی کند. آسیبشناس گفتار و زبان درصورت وجود تأخیر، با شما برای برنامهریزی جلسات گفتاردرمانی همکاری خواهد کرد. او همچنین ممکن است توصیه کند که کارهایی را در خانه برای تشویق بهبود مهارتهای زبانی کودک انجام دهید، مانند:
- با کمک آواز خواندن و حرف زدن، بیشتر با فرزندتان ارتباط برقرار کنید.
- هر روز برای فرزندتان کتاب بخوانید.
- شنوایی فرزندتان را آزمایش کنید.
- برای هرگونه عفونت گوش میانی موجود، درمان دریافت کنید.
اگر تأخیر گفتار بهدلایل فیزیکی اتفاق افتاده باشد، پزشک شما را به جراح ارجاع میدهد تا درمان لازم برای اصلاح هرگونه ناهنجاری را ارائه کند.
- درمان تأخیر مهارتهای حرکتی:فیزیوتراپی، درمانی رایج برای تأخیرات مهارتهای حرکتی درشت است. فیزیوتراپی و کاردرمانی میتوانند به رفع تأخیرات حرکتی ظریف یا هرگونه مشکل یکپارچگی حسی کمک کنند. اگر تأخیرات خفیف باشند، ممکن است بتوانید برخی از درمانها را در خانه انجام دهید. این درمانها، فعالیتهای بدنی مانند بازی با فرزندتان و انجام کارهایی که او را به حرکت و فعالیت وامیدارند، تشویق میکنند.
- درمان تأخیرات اجتماعی یا عاطفی:تأخیرات اجتماعی و عاطفی، مانند اختلال طیف اوتیسم، درمانی ندارند. بنابراین درمان بر بهبود عملکرد متمرکز بوده و شامل موارد زیر است:
- درمان رفتاری
- درمان مهارتسازی
- بازیدرمانی
- درمان دلبستگی
- درمان تأخیرات شناختی:دریافت درمان زودهنگام برای تأخیرات شناختی به بهبود اثربخشی درمان کمک میکند. برخی از گزینههای درمانی برای تأخیرات شناختی عبارتاند از:
- مداخله آموزشی برای کمک به توسعه مهارتهای شناختی
- بازیدرمانی
- درمان رفتاری
- مداخله در منزل
آیا میتوان از تأخیر رشدی جلوگیری کرد؟
دانشمندان هنوز نمیدانند چرا تأخیرات رشدی اتفاق میفتند. بنابراین همیشه نمیتوان از آنها جلوگیری کرد. مهم است که در دوران بارداری از قرار گرفتن در معرض سموم خودداری کرده و در تمام ویزیتهای قبل از زایمان شرکت کنید.
بهترین راه برای جلوگیری از تأخیرات رشدی طولانیمدت، مداخله زودهنگام است. تحقیقات نشان دادهاند که خدمات مداخله زودهنگام برای نوزادان و کودکان تا 3سالگی میتوانند اثرات طولانیمدت تأخیرات رشدی را به حداقل برسانند و اغلب از آن جلوگیری کنند.
آیا کودک من از «تأخیر رشدی» خلاص خواهد شد؟
اکثر تأخیرات رشدی بهمرور زمان و بهصورت خود به خودی برطرف میشوند. فرزند شما با کمک مداخله زودهنگام به همسالان خود میرسد و پتانسیل کامل خود را به دست میآورد. بااینحال، بدون مداخله زودهنگام، این احتمال وجود دارد که تأخیر در رشد به مشکلی جدیتر تبدیل شود. بنابراین، اگر به تأخیر در فرزندتان مشکوک هستید، بسیار مهم است که در اسرع وقت بهدنبال حمایت باشید.
چگونه از کودک مبتلا به تأخیر رشدی، مراقبت کنم؟
اگر فرزند شما تأخیر رشدی دارد، راههایی وجود دارند که میتوانند به پیشرفت او کمک کنند. علاوهبر مداخله زودهنگام، میتوانید از روشهای زیر استفاده کنید:
- با فرزندتان بازی کنید:بازی میتواند به فرزند شما در توسعه انواع مهارتها کمک کند. فعالیتهایی مانند استفاده از خمیربازی میتوانند به توسعه مهارتهای حرکتی ظریف کودک کمک کنند. فرزند شما میتواند در زمین بازی، مهارتهای فیزیکی و اجتماعی-عاطفی را توسعه دهد. بازی با بزرگسالان و سایر کودکان به مهارتهای زبان و اجتماعی کمک میکند.
- با فرزندتان کتاب بخوانید:خواندن کتاب همراه با فرزندتان به او کمک میکند تا زبان را یاد بگیرد. هرچه فرزند شما کلمات بیشتری بشنود، بیشتر یاد میگیرد.
- زمان استفاده از صفحه نمایش را محدود کنید:کودکان بهترین یادگیری را از تعامل با دیگران دارند، نه از زمان تماشای تلویزیون یا بازیهای ویدیویی. زمان استفاده از صفحه نمایش برای کودکان خردسال باید کمتر از یک ساعت در روز باشد.
- برنامه زمانبندی مشخصی ایجاد کنید:نوشتن و ایجاد برنامه زمانبندی میتواند به فرزند شما در پیروی از دستورالعملها و درک بهتر روال کمک کند. چاپ برنامههای تصویری برای خانواده میتواند به فرزندتان کمک کند تا آنچه از او انتظار میرود را تجسم کند.
- بهطور مرتب با پزشک کودک در تماس باشید:متخصصان سلامت میتوانند به شما اطلاع دهند که فرزندتان چگونه پیشرفت میکند و نکاتی را برای کمک به شکوفایی او ارائه دهند.
جمعبندی
رشد کودک شامل رشد فیزیکی، تفکر و حل مسئله (شناختی)، زبان و رشد اجتماعی-عاطفی است. در حالی که نقاط عطف رشدی وجود دارند که مراحل رشد معمولی را نشان میدهند، هر کودک بهشکلی منحصربهفرد رشد میکند. اگر فرزند شما تأخیر رشدی داشته باشد، مهارتهای مورد انتطار متخصصان را به دست نیاورده است.
آگاهی از اینکه فرزندتان تأخیر رشدی دارد، میتواند نگرانکننده باشد. اما درمانها میتوانند به فرزند شما کمک کنند تا عملکرد خوبی داشته باشد یا به همسالان خود برسد. اگر درمورد رشد فرزندتان نگرانی دارید، با پزشک او تماس بگیرید. دریافت تشخیص و ترتیب دادن درمان مناسب میتوانند به شکوفایی فرزندتان کمک کنند.
همچنین برای دریافت خدمات توانبخشی میتوانید با کارشناسان حاذق ما در کلینیک توانبخشی راه کمال تماس بگیرید و از راهنماییهای آنها بهرهمند شوید.
منابع